ՀՀ սահմանադրական արդարադատության կառուցակարգերը և դրանց բարեփոխման ուղիները

ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ, իրավագետ Արտաշես Խալաթյանի հետազոտությունը:

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸ

Սահմանադրական արդարադատությունն իրավական պետության կարևորագույն գործառույթներից է, որը կոչված է ապահովել երկրում Սահմանադրության գերակայությունը, իրավական անվտանգությունը, պահպանել իշխանությունների տարանջատման սահմանադրական հաշվեկշիռը և մարդու իրավունքների ու ազատությունների արդյունավետ պաշտպանությունը՝ նպաստելով հասարակական հարաբերությունների շարունակական սահմանադրականացմանն ու հասարակության արժեբանության բարեփոխմանը։

Սահմանադրական արդարադատությունը կամ դատական սահմանադրական վերահսկողությունը (judicial review) Սահմանադրության գերակայության ապահովման առանցքային, սակայն ոչ միակ ինստիտուտն է։ Այն կազմում է սահմանադրական վերահսկողության ընդհանուր համակարգի օղակներից մեկը՝ ի թիվս խորհրդարանի, կառավարության, գործադիր իշխանության այլ մարմինների, դատարանների, տեղական ինքնակառավարման մարմինների։

Կարելի է վստահորեն պնդել, որ սահմանադրական վերահսկողությունը պետաիշխանական ողջ համակարգին բնորոշ գործառույթ է, որը ենթադրում է Սահմանադրության կիրառման, իշխանական մարմինների վարքագծի սահմանադրականության փոխադարձ մոնիթորինգի, իրավական համակարգի՝ Սահմանադրության նորմերին համապատասխանության վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքման, ստուգման և համապատասխան միջոցների ու միջոցառումների ձեռնարկման մշտական գործընթաց` միտված ժողովրդավարական և իրավական պետությանը համահունչ մարդակենտրոն հասարակական-քաղաքական համակարգի կայացմանը[1]։

Միով բանիվ, սահմանադրական վերահսկողության համակարգի կենտրոնական սուբյեկտը դատական իշխանությունն է, որի շրջանակում գործող դատական մարմինների լիազորությունները սահմանադրության գերակայության ապահովման գործում կախված են նրանից, թե սահմանադրական վերահսկողության համակարգի որ տեսակն է գործում տվյալ երկրում։

Սահմանադրական վերահսկողության համակարգի բնույթը պայմանավորված է նրանով, թե սահմանադրական արդարադատության գործառույթն ինչպես է կազմակերպված, այն է՝ որ դատարանն է լիազորված իրականացնել սահմանադրական արդարադատություն և իրավական ինչ գործիքակազմով։

Ըստ այդմ, գոյություն ունեն սահմանադրական արդարադատության երկու հիմնական մոդելներ՝ ամերիկյան և մայրցամաքային:

Ամերիկյան մոդելը սահմանադրական արդարադատության ժամանակակից առաջին մոդելն է, որն ի հայտ է եկել ԱՄՆ-ում 1803թ․, երբ ԱՄՆ-ի գերագույն դատարանը կայացրեց իր հայտնի նախադեպային որոշումն «Ուիլյամ Մերբերին ընդդեմ Մեդիսոնի» գործով, որով հակասահմանադրական ճանաչվեց 1789թ․ Կոնգրեսի ընդունած դատավարական ակտի այն մասը, որը վերաբերում էր ԱՄՆ-ի գերագույն դատարանին վերապահված լիազորություններին։

Նշված որոշումը սահմանադրական արդարադատության ամերիկյան մոդելի հայեցակարգային հիմքն է, որի  առնչությամբ թևավոր է դարձել ԱՄՆ-ի գերագույն դատարանի նախագահ Ջոն Մարշալի այս խոսքը․ «Միայն և միայն դատական ճյուղի պարտականությունն է ասել, թե ինչ է իրենից ներկայացնում օրենքը։ Սահմանադրությանն անհամատեղելի օրենքն անվավեր է[2]¦:

Ինչպես երևում է վերը մեջբերվածից, սահմանադրական արդարադատության ամերիկյան մոդելի էությունն այն է, որ սահմանադրական արդարադատության գործառույթն իրականացնում են ընդհանուր իրավասության դատարանները՝ սովորական դատավարական ընթացակարգով։ Վերջիններս նորմատիվ իրավական ակտի կամ իրավական առանձին նորմի սահմանադրականության հարցը քննարկում են իրենց վարույթում գտնվող կոնկրետ գործի շրջանակներում և միայն վերաբերելի իրավական ակտերի կամ պետական մարմնի՝ գործին վերաբերող վարքագծի առնչությամբ։

Նշված մոդելի շրջանակներում տարբերակվում է սահմանադրական արդարադատության երկու տարատեսակ՝ երբ սահմանադրական արդարադատությունն իրականացվում է միայն բարձրագույն դատական ատյանի կողմից, և երբ սահմանադրական-դատական վերահսկողություն իրականացնում են բոլոր ատյանների դատարանները, սակայն բողոքարկման դեպքում վերջնական է բարձրագույն դատարանի որոշումը։

Սահմանադրական արդարադատության ամերիկյան մոդելն ԱՄՆ-ից բացի գործում է նաև Արգենտինայում, Մեքսիկայում, Բոլիվիայում, Բրազիլիայում, Կոլումբիայում, Նիկարագուայում, Դանիայում, Նորվեգիայում, Շվեդիայում, Ավստրալիայում, Կանադայում, Նոր Զելանդիայում, Հարավ-Աֆրիկյան Հանրապետությունում, Գանայում, Ճապոնիայում, Հնդկաստանում, Մալազիայում և մի շարք այլ երկրներում։

Ընդհանուր իրավասության բոլոր ատյանների դատարանների կողմից սահմանադրական արդարադատություն իրականացվում է ԱՄՆ-ում, Ճապոնիայում Դանիայում, Նորվեգիայում, Շվեդիայում և այլ երկրներում:

Էստոնիայում գործում է հիբրիդային համակարգ, որի պայմաններում սահմանադրական արդարադատության կենտրոնական մարմինը գերագույն դատարանն է, սակայն որոշակի լիազորություններ ունեն նաև ստորադաս դատարանները։

Սահմանադրական արդարադատության ամերիկյան մոդելի հիմնական գործառնական առանձնահատկություններն են՝

1․ սահմանադրական-դատական վերահսկողության առարկա են բոլոր տեսակի նորմատիվ իրավական ակտերը՝ օրենքներից մինչև գերատեսչական ակտեր,

2․ սահմանադրական արդարադատությունը տարածվում է ոչ միայն նորմատիվ իրավական ակտերի, այլև պետական մարմինների գործողությունների կամ անգործության վրա,

3․ տվյալ ակտի կամ վարքագծի սահմանադրականության հարցը դատարանը քննում է ոչ թե ի պաշտոնե (ex officio), այլ երբ դատավարության մասնակիցն այդ հարցով պատշաճ կարգով դիմում է դատարանին,

4․ ամերիկյան համակարգի այն երկրներում, որտեղ սահմանադրական արդարադատություն իրացնում են բոլոր ատյանների դատարանները, սահմանադրական հարցերով դատական ակտերը կարող են բողոքարկվել ընդհանուր կարգով, և վերջնական՝ անբողոքարկելի որոշում կարող է կայացնել միայն ԱՄՆ-ի գերագույն դատարանը[3], (Կարող ենք եզրահանգել, որ այս դեպքում գործ ունենք սահմանադրական արդարադատության ապակենտրոնացված համակարգի հետ, երբ նորմատիվ իրավական ակտերի սահմանադրականության հարցի լուծման իրավասությունը տեղաբաշխված է դատական իշխանության համակարգի տարբեր սեգմենտների միջև՝ այս խնդրի հետ կապված՝ դրա յուրաքանչյուր օղակին վերապահելով իր կարգավիճակին համապատասխանող լիազորություններ:),

5․ այս մոդելի շրջանակներում դատարանն իրավասու չէ անվավեր ճանաչել օրենքը, այլ նորմատիվ իրավական ակտը կամ դրա որևէ դրույթ, սակայն վերջիններս գործում են այն մեկնաբանությունների շրջանակում, որը տրվել է դատարանի կողմից[4]։

Սահմանադրական արդարադատության ամերիկյան մոդելի հայեցակարգային հիմունքները սերտորեն կապված են անգլո-սաքսոնական իրավական համակարգի ավանդույթների հետ՝ նախադեպային իրավունքի (stare decisis) բազմադարյա գոյություն, պետաիշխանական համակարգում դատական իշխանության մեծ ազդեցություն և հանրային հեղինակություն, դատարանների կողմից նորմաստեղծման գործառույթի իրականացում, սահմանադրական կարգի պահպանման հարցում դատարանների առանձնահատուկ առաքելություն և այլն։

Դատարանների այս յուրահատուկ կարգավիճակն ու ընդարձակ լիազորությունները պայմանավորված են նաև օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների գործունեության օրակարգի ձևավորման և իրականացման նկատմամբ դատական վերահսկողության կառուցակարգերի առկայությամբ։

Հատկանշական է նաև, որ անգլո-սաքսոնական սահմանադրական իրավունքում «քաղաքականություն» եզրույթն ունի որոշակիորեն յուրահատուկ իմաստ։ Մասնավորապես, տարբերակվում են «policy» և «politics» եզրույթները։ Առաջինը վերաբերում է պետության քաղաքականությանը՝ որպես հանրային իշխանության իրականացում և մարդու իրավունքների ու հանրային շահի հետ կապված հարցերի լուծում, իսկ երկրորդը քաղաքականությունն է՝ նեղ իմաստով, այն է՝ կուսակցական գործունեությունն ու քաղաքական գործունեությունը՝ որպես մասնագիտության տեսակ[5]։

Ըստ այդմ, ԱՄՆ-ում և որոշ չափով սահմանադրական վերահսկողության ամերիկյան մոդելի այլ երկրներում դատարանները չեն խուսափում պետության քաղաքական օրակարգի (policy agenda) ոչ միատեսակ և ժողովրդի կողմից ձևավորվող իշխանության ճյուղերի շահերին առնչվող հարցերի և գործերի քննությունից ու որոշումների կայացումից՝ ներառյալ օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի սահմանադրականության քննարկումը և այդ համատեքստում նոր իրավական կանոնների ստեղծումը։

Մյուս կողմից, այս մոդելի պայմաններում դատարանները պահպանում են քաղաքական չեզոքություն՝ չներքաշվելով կուսակցական պայքարի մեջ, քանի որ պետական իշխանության մարմինների ակտերի սահմանադրականությունը քննարկում են ոչ թե վերացական, այլ կոնկրետ վերահսկողության միջոցով, այն է՝ որոշակի դատական գործի շրջանակներում՝ պարտադիր կարգով քննության առնելով դատավարության համապատասխան կողմի շահագրգռվածությունը տվյալ իրավական նորմի կամ նորմատիվ իրավական ակտի, ինչպես նաև պետական մարմնի վարքագծի սահմանադրականության քննարկման մեջ: Հակառակ պարագայում գործնականում անխուսափելի է ուղղակի կամ անուղղակի առճակատումն օրենսդիր կամ գործադիր իշխանության, իսկ հաճախ նաև այդ երկուսի հետ, քանի որ Սահմանադրական դատարանը կամա թե ակամա ներքաշվում է ժողովրդի կողմից ձևավորված՝ իշխանության, այսպես կոչված, քաղաքական ճյուղերի գործունեության ոլորտ՝ a priori իրավական գնահատական տալով քաղաքական գործունեության իրավական միջոց հանդիսացող նորմատիվ ակտերին՝ անկախ կոնկրետ անձի կոնկրետ իրավունքն առերևույթ խախտված լինելու հանգամանքից[6]:

Կարևոր է նաև արձանագրել, որ սահմանադրական վերահսկողության ամերիկյան համակարգն ապահովում է դատական իշխանության ամբողջական ներգրավումը սահմանադրության գերակայության երաշխավորման գործընթացում, ինչը թույլ է տալիս խուսափել որևէ դատական ատյանի «մենաշնորհից» և դատական համակարգի բոլոր օղակներին հավասարակշռված լիազորություններ տրամադրել իրավական համակարգի սահմանադրականության գնահատման հարցում։

Ավելին՝ դատական-սահմանադրական վերահսկողությունը կատարվում է առավել ժողովրդավարական և որակյալ կերպով, քանի որ իրացվում է դատական քննության ընդհանուր կանոններով, մրցակցային դատավարությունը և դատական ակտի բողոքարկման հնարավորությունը թույլ են տալիս արդյունավետորեն պաշտպանել դատավարության մասնակիցների շահերը, իրականացնել սահմանադրության գերակայության համընդգրկուն և որակյալ ապահովումն այդ թվում դատական ակտերի բողոքարկման և վերանայման միջոցով։ Արդյունքում սահմանադրության մեկնաբանման և նորմատիվ իրավական ակտերի սահմանադրականության որոշման հարցում դատական սխալի հնարավորությունն էապես  նվազում է։

Սահմանադրական արդարադատության մայրցամաքային համակարգը սկիզբ է առել 1920թ․, երբ Ավստրիայում հիմնադրվեց սահմանադրական արդարադատության առաջին մասնագիտացված մարմինը։

Մայրցամաքային համակարգն ունի կենտրոնացված բնույթ այն իմաստով, որ սահմանադրական-դատական վերահսկողության լիազորությունը պատկանում է մեկ առանձին պետական ինստիտուտի, որը, կախված տարբեր երկրների իրավական համակարգերից, ունի կամ չունի դատարանի կարգավիճակ։ Օրինակ, Ավստրիայում, Գերմանիայում, Ռուսաստանում, Վրաստանում և այլ երկրներում սահմանադրական վերահսկողության բարձրագույն մարմինն ունի դատարանի կարգավիճակ[7]։ Հայաստանում սահմանադրական դատարանը ևս մտնում է դատական իշխանության համակարգի մեջ։ Մինչդեռ Ֆրանսիայում Սահմանադրական խորհուրդը դասական իմաստով դատական համակարգի մաս չէ, նույն իրավիճակն է նաև Իտալիայում, Իսպանիայում, Լեհաստանում և այլուր[8]։

Սահմանադրական արդարադատության այս համակարգի առանձնահատկություններից մեկն է նաև դատական վերանայման եղանակների բնույթը՝ հետագա վերացական վերահսկողություն, այն է՝ գործող նորմատիվ իրավական ակտի կամ դրա առանձին դրույթների սահմանադրականության ստուգում, նախնական վերացական վերահսկողություն՝ նորմատիվ ակտի նախագծի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության քննություն՝ առանց որոշակի դատական վեճի առկայության՝ պետության գլխի, խորհրդարանի պատգամավորների որոշակի թվի, վարչապետի, կառավարության նախաձեռնությամբ, նախքան խորհրդարանի վավերացմանը ներկայացնելը միջազգային պայմանագրերի սահմանադրականության ստուգումը, Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծերի սահմանադրականության հարցի քննարկումը, որպես պարտադիր ընթացակարգ որոշակի օրենքների նախագծերը նախքան դրանց ստորագրումը պետության գլխի կողմից կամ օրենսդրական գործընթացի որոշակի փուլում սահմանադրական արդարադատության մարմնի կողմից քննարկվելը, ինչպես օրինակ, օրգանական օրենքների նախագծերի սահմանադրականության ստուգումը Ֆրանսիաի սահմանադրական խորհրդի կողմից[9]։

Մայրցամաքային համակարգի երկրներում սահմանադրական արդարադատության մարմինների կարգավիճակն աչքի է ընկնում քաղաքականացվածության համեմատաբար բարձր աստիճանով, անգամ խոսք է գնում իշխանությունների տարանջատման հաշվեկշռի խախտման մասին՝ հօգուտ այդ մարմինների[10]։ Պատճառն այն է, որ սահմանադրական վերահսկողության մի շարք եղանակներ, որոնք գերազանցապես գործում են սահմանադրական արդարադատության այս մոդելի շրջանակում, այն է՝ սահմանադրական վերահսկողության վերացական և նախնական ձևերը, Սահմանադրական դատարանը, անգամ անկախ իր ֆորմալ կարգավիճակից, դարձնում են օրենսդիր կամ գործադիր քաղաքականություն մշակող սուբյեկտ։ Մասնավորապես, սահմանադրական արդարադատության մայրցամաքային կամ, ինչպես հաճախ ասում են, գերմանական դոկտրինի հեղինակ, Ավստրիայի բարձրագույն սահմանադրական դատարանի անդամ Հանս Քելզենը սահմանադրական դատարանն անվանում էր բացասական օրենսդիր՝ այն առումով, որ Սահմանադրական դատարանը, ով իրավասու է վերացական և (կամ) նախնական սահմանադրական վերահսկողության կարգով հակասահմանադրական և անվավեր ճանաչել խորհրդարանի ընդունած օրենքը կամ օրինագիծը, անխուսափելիորեն դառնում է օրինաստեղծման և օրենսդրական գործընթացի մաս։ Ավելին՝ Քելզենը զգուշացնում էր, որ, ի հավելումն արդեն ունեցած գործառույթների, նաև մարդու հիմնական իրավունքների պաշտպանության օրենսդրական երաշխիքների սահմանադրական վերահսկողության գործառույթ ստանձնելու պարագայում սահմանադրական արդարադատության մարմինները կվերածվեն գերօրենսդիրների[11]:

Այսօր սահմանադրական արդարադատության մայրցամաքային դոկտրին դավանող բազմաթիվ պետություններում՝ Հայաստանում, Հունաստանում, Լատվիայում, Բուլղարիայում, Ուկրաինայում, Ալբանիայում, Բոսնիայում և Հերցեգովինայում, Մալթայում, Չիլիում, Ավստրիայում, Գերմանիայում, Հունգարիայում, Լեհաստանում և այլուր գործում է անհատական գանգատների ինստիտուտը, որով շահագրգիռ անձինք դիմում են սահմանադրական դատարան կոնկրետ դատական գործի շրջանակներում դատարանի կողմից իրենց նկատմամբ կիրառված օրենքի կամ այլ նորմատիվ իրավական ակտի կամ դրա որոշակի դրույթների սահմանադրականության վիճարկման հարցերով[12]։ Այդպիսով, ըստ էության, սահմանադրական արդարադատության մարմիններն օժտվում են ընդհանուր իրավասության դատարաններին բնորոշ «փաստի դատարանի» գործառույթներով՝ ի հավելումն «իրավունքի դատարանի» իրենց ավանդական կարգավիճակի։ Նշվածից հետևում է, որ Սահմանադրական դատարանը հնարավորություն է ստանում օրենսդիր և գործադիր իշխանության իրավաստեղծ քաղաքականության նկատմամբ իրականացնել նաև սահմանադրական կոնկրետ վերահսկողություն։ Փաստորեն, սահմանադրական արդարադատության մարմինների իրավասությունը հանրագումարում նրանց կարող է դարձնել օրենսդրական ընդարձակ լիազորություններով օժտված պետական ինստիտուտներ, ինչի մասին նշել է Հանս Քելզենը։

Պրակտիկայում հանդիպում են դեպքեր, երբ սահմանադրական դատարանները ոչ միայն հակասահմանադրական են ճանաչում օրենքը կամ դրա որևէ դրույթ, այլև խորհրդարանին պարտավորեցնում են ընդունել համապատասխան օրենք կամ փոփոխություն կատարել արդեն գործող օրենսդրության մեջ՝ դրա համար սահմանելով որոշակի ժամկետ։ Նման կերպ սահմանադրական դատարաններն առնվազն անուղղակիորեն իրականացնում են օրենսդրական գործառույթ[13]։

Ժողովրդավարական մանդատ ստացած իշխանության ճյուղերի լիազորություններին սահմանադրական դատարանի միջամտությունը և այդ հողի վրա նրանց միջև հնարավոր ինստիտուցիոնալ հակամարտությունը սահմանադրական արդարադատության մայրցամաքային մոդելի բնորոշ կողմերից է[14]։ Այս առումով զուգահեռ անցկացնելով ամերիկյան համակարգի հետ՝ կարելի է փաստել, որ դրանում դատարանները չեն խուսափում պետական քաղաքականության հետ կապված հարցերի իրավական քննությունից և որոշումների կայացումից, սակայն իրենք չեն միջամտում իշխանության օրենսդիր և գործադիր ճյուղերի սահմանադրական գործառույթներին և լիազորություններին։ ԱՄՆ-ում և վերոնշյալ մյուս երկրներում սահմանադրական արդարադատության իրական առաքելությունը պետական քաղաքականության սահմանադրականացումն է, քաղաքական-կուսակցական հարաբերությունների պարփակումն իրավունքի շրջանակներում՝ հակակշռելով իշխանության մյուս ճյուղերին, սակայն դա արվում է միայն դատարանների սեփական լիազորություններով, և խստիվ պահպանվում  է իշխանությունների տարանջատման սահմանադրական սկզբունքը[15]։ Դա է նաև պատճառը, որ դատարանների կողմից հակասահմանադրական ճանաչված նորմատիվ իրավական ակտը կամ դրա որոշակի դրույթ(ներ) դատարանի կողմից չեն կարող ուժը կորցրած ճանաչվել։

Որպես այս համակարգի բնորոշ հատկանիշ՝ հարկ է նշել նաև դատական իշխանության համակարգում հստակ աստիճանակարգության հաճախակի բացակայությունը և որպես արդյունք սահմանադրական արդարադատության մարմնի և ընդհանուր իրավասության դատական համակարգի բարձրագույն ատյանի միջև մրցակցությունը և լիազորությունների հնարավոր կրկնորդումը։

Նման իրավիճակ առկա է Հայաստանում, ինչպես նաև բազմաթիվ այլ պետություններում։ Օրենքի միատեսակ կիրառության ապահովումը, որը որպես կանոն ընդհանուր իրավասության բարձրագույն դատարանի գործառույթն է և Սահմանադրության գերակայության ապահովումը, որին ուղղված է Սահմանադրական դատարանի գործունեությունը, գործնականում կարող են զուգորդվել և երբեմն նաև կրկնորդվել․ սահմանադրական արդարադատության մարմնի կողմից սահմանադրության մեկնաբանությունը և այդ մեկնաբանությունը որպես օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի իրավաչափության որոշման չափանիշի կիրառումը ենթադրում է օրենքի միատեսակ կիրառման պրակտիկայի ձևավորում, ինչը նաև ընդհանուր իրավասության դատական համակարգի բարձրագույն ատյանին բնորոշ իրավասություն է։

Հստակ աստիճանակարգության բացակայությունը և լիազորությունների կրկնորդումը գործնականում խնդրահարույց է դառնում հատկապես այն դեպքերում, երբ միևնույն հարցի վերաբերյալ սահմանադրական և բարձրագույն դատարանները հանգում են տարբեր իրավական դիրքորոշումների։ Արդյունքում իրավական համակարգի ամբողջականությունը ձևախեղվում է, և առաջանում է իրավական վակուում, որի հաղթահարումը բարդ լուծելի խնդիր է։

Վերոնշյալը հաշվի առնելով է նաև, որ ներկայումս հաճախ են հանդիպում երկրներ, որտեղ «մաքուր» մայրցամաքային մոդելի փոխարեն գործում է խառը մոդել՝ ամերիկան համակարգից փոխառնված տարրերով, ինչպես օրինակ, Պորտուգալիայում և Իսպանիայում[16]։

Սահմանադրական արդարադատության մայրցամաքային համակարգի բնորոշ գծերից է նաև ընտրական և հանրաքվեների հետ կապված վեճերի, ինչպես նաև կուսակցությունների գործունեության արգելման կամ կասեցման գործերի քննությունը։ Ընդունված է ասել, որ այդ գործերով Սահմանադրական դատարանը հանդես է գալիս որպես քաղաքական տրիբունալ։

Նշված և նմանատիպ քաղաքական-կուսակցական նրբերանգներ ունեցող գործերի քննությունը սահմանադրական դատարանից պահանջում է առավելագույն անկախություն և անաչառություն, ինչը պայմանավորված է ամուր կառուցակարգային երաշխիքների և իրավական մշակույթի գոյությամբ։ Պատահական չէ, որ, օրինակ, հետխորհրդային երկրներում՝ Հայաստանում, Ռուսաստանում, Ուկրաինայում և այլուր, սահմանադրական դատարանները չեն բռնել քաղաքական չեզոքության «քննությունը» և արդյունքում ընտրությունների օրինականության վիճարկման գործերով օբյեկտիվ որոշում կայացնելու և հանրային համերաշխությանը նպաստելու փոխարեն՝ իրենց դիրքորոշումներով էլ ավելի են լարել ներքաղաքական իրավիճակը՝ հանգեցնելով ցնցումային իրավիճակների և անգամ ապստամբությունների։

Միով բանիվ, սահմանադրական արդարադատության երկու հիմնական մոդելներից յուրաքանչյուրի արդյունավետությունը պայմանավորված է ոչ միայն իրավական, այլև սոցիալական, քաղաքական, մշակութային գործոններով կամ այլ կերպ ասած՝ սոցիալական համահավաք միջավայրով։ Չկա ոչ միայն սահմանադրական արդարադատության, այլև, ընդհանրապես, իրավական համակարգի կատարյալ տեսակ, ուստի ցանկացած իրավական կառուցակարգ կամ մոդել, այդ թվում նաև սահմանադրական արդարադատության համակարգ տեղայնացնելիս հարկավոր է հաշվի առնել վերոնշյալ գործոններից յուրաքանչյուրը՝ առանձին և բոլորը՝ միասին, ինչպես նաև գնահատելով արդեն իսկ տեղայնացված համակարգի շարժընթացը՝ պետք է կատարել անհրաժեշտ փոփոխություններ, եթե այն սոցիալ-իրավական դրական արդյունքների չի հանգեցրել։ Տվյալ պարագայում խոսքը վերաբերում է Սահմանադրության գերակայության ինստիտուցիոնալ և գործնական երաշխավորմանը, որին պետք է ուղղված լինեն սահմանադրական արդարադատության ինչպես ամերիկյան, այնպես էլ մայրցամաքային մոդելները։

ԴԱՏԱՐԱՆՆԵՐԻ ԿՈՂՄԻՑ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԱՆՄԻՋԱԿԱՆ ՄԵԿՆԱԲԱՆՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ 

Սահմանադրության գերակայության սկզբունքը, որն ընկած է իրավական պետության հիմքում, ենթադրում է և՛ իրավաստեղծ, և՛ իրավակիրառ պրակտիկայի համապատասխանություն Սահմանադրության նորմերին։

Ժողովրդավարական պետությունների իշխանական համակարգերում ունեցած սահմանադրական կարգավիճակի բերմամբ՝ Սահմանադրության գերակայության ինստիտուցիոնալ ապահովման հիմնական պատասխանատուները խորհրդարանն ու դատարաններն են․ խորհրդարանն իրականացնում է առաջնային նորմաստեղծում՝ ընդունելով օրենքներ, իսկ դատարաններն իրականացնում են օրենքների, իսկ սահմանադրական վերահսկողության ամերիկյան համակարգում նաև՝ սահմանադրության մեկնաբանման և կիրառման,  սահմանադրաիրավական չափանիշների մշակման գործառույթ։ Որպես իրավակիրառող մարմին՝ դատարանը, ի տարբերություն այլ՝ գերազանցապես գործադիր իշխանության մարմինների, ունի առանձնահատուկ կարգավիճակ։ Դատարանը, որպես արդարադատություն իրականացնող պետական ինստիտուտ, ոչ թե պետք է մեխանիկորեն կիրառի օրենքն ու այլ նորմատիվ իրավական ակտերը, այլ պետք է դրանք ենթարկի նախնական ստուգման և գնահատման՝ պարզելու համար դրանց համապատասխանությունը սահմանադրությանը և միջազգային իրավունքի նորմերին[17]։ Դատարանի այս յուրահատուկ գործառույթով ընդգծվում է դատական իշխանության անկախությունը՝ որպես իշխանության առանձին և ինքնաբավ ճյուղ։

Նորմատիվ իրավական ակտերի սահմանադրականության ստուգումը, լինելով դատական իշխանության անքակտելի գործառույթ, ունի իրացման տարբեր կառուցակարգեր, որոնց հիմնական մոդելների մասին խոսեցինք սույն հետազոտության 1-ին կետում։ Ըստ էության, նշված կառուցակարգերի տեղայնացման հաջողությունից է կախված դատական իշխանության այս կարևորագույն գործառույթի արդյունավետ կենսագործումը։ Իսկ տեղայնացման ընթացքում պետք է հաշվի առնվեն ինստիտուցիոնալ լուծումների ընդհանուր կենսունակությունը և դրանց արդյունավետության հեռանկարն ու կոնկրետ արդյունքները տեղայնացման երկրում՝ վերջինիս իրավամշակութային և քաղաքատնտեսական հատկանիշների համատեքստում։

Հայաստանում, ինչպես հայտնի է, գործում է սահմանադրական արդարադատության մայրցամաքային մոդելը, ինչը նշանակում է, որ սահմանադրական արդարադատության «մենաշնորհը» պատկանում է Սահմանադրական դատարանին, իսկ ընդհանուր իրավասության, վարչական և սնանկության դատարանները Սահմանադրության մեկնաբանման և նորմատիվ իրավական ակտերի սահմանադրականության մոնիթորինգի հարցերում ունեն խիստ սահմանափակ մասնակցություն։ Ըստ էության, կարող ենք եզրակացնել, որ մնացյալ դատարանները լոկ կարող են ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն օժանդակել Սահմանադրական դատարանին վերջինիս արդարադատական գործառույթն իրականացնելիս։

Մասնավորապես, ՀՀ գործող օրենսդրությամբ առկա է նման օժանդակության երկու եղանակ՝ ուղղակի օժանդակությունը՝ ընդհանուր իրավասության, սնանկության և վարչական դատարանների՝ իրենց վարույթում գտնվող գործերի քննության կասեցումը և գործի լուծման համար էական նշանակություն ունեցող օրենքի կամ այլ նորմատիվ իրավական ակտի (կամ դրա առանձին դրույթի)՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցով Սահմանադրական դատարան դիմելը և անուղղակի օժանդակություն՝ յուրաքանչյուր գործով սեփական իրավագիտակցության շրջանակներում Սահմանադրության նորմերի իմաստի և նշանակության ընկալման և գնահատման հիման վրա նորմատիվ իրավական ակտերի կիրառմամբ՝ գործերի լուծումը և այդպիսով համապատասխան դատական պրակտիկայի ձևավորումը, որը հետագայում կարող է դառնալ Սահմանադրական դատարանի ուսումնասիրման և քննության առարկա։ Սահմանադրական արդարադատության ոլորտում լիազորությունների նման բաշխվածությունը դատական մարմինների միջև բնորոշ է սահմանադրական վերահսկողության մայրցամաքային համակարգի գործնականում բոլոր երկրներին։

Այստեղ հարց է առաջանում՝ արդյո՞ք ընդհանուր իրավասության և մասնագիտացված դատարանների և  Սահմանադրական դատարանի գործառութային տարանջատվածության, հարաբերակցության և այդպիսով դատական-սահմանադրական վերահսկողության իրականացման՝ Հայաստանում գործող մոդելն արդյունավետ է օրենսդրության և դատական պրակտիկայի սահմանադրականացման և մարդու հիմնական իրավունքների ու ազատությունների սահմանադրական պաշտպանության համար։

Սահմանադրության 168-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝   սահմանադրական դատարանը Սահմանադրական դատարանի մասին օրենքով սահմանված կարգով որոշում է օրենքների, Ազգային ժողովի որոշումների, Հանրապետության նախագահի հրամանագրերի և կարգադրությունների, Կառավարության և վարչապետի որոշումների, ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերի համապատասխանությունը Սահմանադրությանը։

Սահմանադրության 169-րդ հոդվածի 4-րդ մասով սահմանված է, որ դատարաններն իրենց վարույթում գտնվող կոնկրետ գործով կիրառման ենթակա նորմատիվ իրավական ակտի սահմանադրականության հարցով դիմում են Սահմանադրական դատարան, եթե հիմնավոր կասկածներ ունեն դրա սահմանադրականության վերաբերյալ և գտնում են, որ տվյալ գործի լուծումը հնարավոր է միայն այդ նորմատիվ իրավական ակտի կիրառման միջոցով:

Այսպիսով, սահմանադրական վերահսկողության համակարգում ընդհանուր իրավասության դատարանների և Սահմանադրական դատարանի հարաբերակցությունը նախևառաջ իրացվում է Սահմանադրության 169-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված սահմանադրական հարցման ինստիտուտի միջոցով։ Այս իրավական գործիքի օգնությամբ ընդհանուր իրավասության դատարաններին տրվում է սահմանափակ հնարավորություն (պարտականություն) ներազդել սահմանադրական արդարադատության գործընթացի վրա՝ որպես դիմող հանդես գալով Սահմանադրական դատարանի կողմից իրականացվող վարույթում և Սահմանադրական դատարանի ուշադրությունը բևեռելով ենթադրաբար հակասահմանադրական իրավադրույթների վրա և առաջադրելով հակասահմանադրական իրավիճակը վերացնելու կամ հաղթահարելու պահանջ։

Իրականում սահմանադրական հարցումների ինստիտուտի գործնական արդյունավետությունը Հայաստանում մշուշոտ է։ Նախ հարկ է նշել, որ 2015թ․ Սահմանադրության փոփոխություններով սահմանադրական հարցումների առարկան անհարկի ավելի է նեղացվել։ 2005թ․ խմբագրությամբ Սահմանադրության 101-րդ հոդվածի 1-ին մասի 7-րդ կետը դատարաններին հնարավորություն էր ընձեռում Սահմանադրական դատարան դիմել իրենց վարույթում գտնվող գործի հետ առնչվող նորմատիվ իրավական ակտի սահմանադրականության հարցով, այսինքն խոսքը վերաբերում էր դատարանի կողմից քննվող գործին վերաբերելի ցանկացած նորմատիվ իրավական ակտի սահմանադրականության հանդեպ դատարանի ունեցած կասկածին, որը հիմք էր Սահմանադրական դատարան դիմում ներկայացնելու համար։ Ընդ որում, ըստ 2005թ․ խմբագրությամբ Սահմանադրության նշյալ դրույթի՝ դատարանը Սահմանադրական դատարան էր դիմում, եթե գտնում էր, որ իր կողմից կիրառման ենթակա իրավանորմը (իրավանորմերը) կամ ամբողջական նորմատիվ իրավական ակտը հակասում են Սահմանադրությանը, այսինքն՝ սահմանադիրը կիրառել է կասկածի թերևս ամենացածր շեմը՝ այսպես կոչված ողջամիտ կասկածի ինստիտուտը։ Փոխարենը՝ 2015թ․ սահմանադրական փոփոխություններից հետո ընդհանուր իրավասության դատարանների առանց այդ էլ կառուցակարգային առումով սահմանափակ լիազորությունն ավելի պարփակվեց․ ինչպես երևում է Սահմանադրության 169-րդ հոդվածի 4-րդ մասից, որպեսզի դատարանի դիմումը Սահմանադրական դատարան հաղթահարի ընդունելիության սահմանադրական շեմը, հարկավոր է հիմնավորել, որ վիճարկվող իրավադրույթը կամ նորմատիվ իրավական ակտն իրավունքի այն միակ աղբյուրն է, որով դիմող դատարանը կարող է լուծել իր վարույթում գտնվող գործը, ինչպես նաև հարկավոր է ապացուցել վիճարկվող նորմատիվ բազայի հակասահմանադրականության հարցում հիմնավոր կասկածի, այլ ոչ թե ողջամիտ կասկածի առկայությունը։

Փաստորեն, 2015թ․ խմբագրությամբ Սահմանադրությամբ սահմանադրական վերահսկողության ընդհանուր իրավասության դատարանների մասնակցության կառուցակարգային և ընթացակարգային շրջանակները բարդացրեցին Սահմանադրական դատարան-ընդհանուր իրավասության դատարաններ փոխհարաբերությունների հարացույցը։ Ըստ էության, Սահմանադրական դատարանի առջև իրավանորմի կամ նորմատիվ իրավական ակտի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարց բարձրացնելու համար որևէ ատյանի դատարան պետք է հաղթահարի սահմանադրական հարցման ընդունելիության բավական բարձր շեմ։ Դա նշանակում է ընդհանուր իրավասության դատարանների համապատասխան լիազորությունների կրճատում և սահմանադրական վերահսկողության հարցում Սահմանադրական դատարան-դատական համակարգ կապերի թուլացում։ Մինչդեռ պետք է տեղի ունենար հակառակ գործընթացը, քանզի սահմանադրական մոնիթորինգի, մարդու իրավունքների պաշտպանության և խախտված իրավունքների վերականգնման գործում առանձնակի և գործնական դեր ունեն հենց ընդհանուր իրավասության դատարանները․ վերջիններս դատական համակարգի առաջնային օղակն են, որն անմիջականորեն առնչվում է օրենքի կամ այլ նորմատիվ իրավական ակտի, դրա առանձին նորմի (նորմերի) կամ դրա կիրառման սահմանադրականության հիմնահարցերին: Դատական պրակտիկան ձևավորվում է նախևառաջ ընդհանուր իրավասության դատարաններում, և օրենքի ու այլ նորմատիվ իրավական ակտերի, պետական այլ մարմինների իրավակիրառ պրակտիկայի և Սահմանադրության պահանջների փոխհարաբերակցության և վերջինից ածանցվող հիմնախնդիրները բնականորեն բացահայտվում են, այսպես կոչված, փաստի դատարանների կողմից։ Հետևաբար, այդ դատարանների կողմից սահմանադրական և օրենսդրական մյուս նորմերի դրույթների կիրառման որակով և մշակույթով է մեծապես պայմանավորված երկրում սահմանադրական կարգի և մարդու ու քաղաքացու հիմնական իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանվածության մակարդակը: 

Ըստ բազմաթիվ սահմանադրագետների՝ արդարադատություն իրականացնելիս դատարանները պետք է գնահատեն օրենքների համապատասխանությունը սահմանադրությանը, իրավունքի ընդհանուր սկզբունքներին և միջազգային պայմանագրերին։ Սահմանադրական վերահսկողության սուբյեկտներ են բոլոր դատարանները, այլ ոչ թե միայն սահմանադրական դատարանը[18]: Իսկ դրա համար հարկավոր է «դատական ակտիվիզմի» բավարար սահմանադրական կառուցակարգեր և երաշխիքներ։

Նաև վերոնշյալի հաշվառմամբ՝ սահմանադրականության պահպանման` դատարանների առաքելությունը ենթադրում է Սահմանադրության մեկնաբանման, իրավական համակարգի սահմանադրականության խթանման և աջակցության հարցերում ընդհանուր իրավասության դատարանների լիազորությունների բազմապատկում, այլ ոչ թե սահմանափակում։ 

Հարկ է նշել նաև, որ սահմանադրական արդարադատության մայրցամաքային համակարգի երկրներում ընդհանուր իրավասության դատարանների և սահմանադրական դատարանի միջև ինստիտուցիոնալ և փաստացի փոխհարաբերություններն ունենում են խորքային կամ ընթացիկ հակասություններ, և, ընդհանուր առմամբ, դրանց զարգացման արդյունավետությունն ակնհայտ չէ։ Դա է նաև պատճառը որ միևնույն համակարգի կազմում կան ինստիտուցիոնալ տարբեր մոտեցումներ։ Օրինակ, հատկապես սահմանադրական հարցումների ինստիտուտի մասով առկա է առավել պահպանողական Գերմանիան, որի որդեգրած մոդելին է մոտարկված նաև Հայաստանում գործող համանուն ինստիտուտը և սահմանադրական արդարադատության ուղղակի և անուղղակի հասանելիության շատ ավելի բարձր աստիճան ունեցող Մակեդոնիան, որտեղ դատարանների սահմանադրական հարցումները և անհատական դիմումները սահմանադրական դատարանին հասցեագրելու առումով գործում է ավելի ազատական ռեժիմ։ Ավելին, եթե դատարանը գտնում է, որ տվյալ նորմատիվ իրավական ակտը հակասում է սահմանադրությանը, դատարանն իրավասու է անմիջականորեն կիրառել Սահմանադրությունը և չկիրառել տվյալ ակտը[19]:

Հարկ է նաև անդրադառնալ դատարանների կողմից սահմանադրական հարցումներ կատարելու լիազորությունից օգտվելու փաստացի վիճակին։ Այսպես, 2006-2020թթ․ ընդհանուր իրավասության դատարանների կողմից Սահմանադրական դատարան է ներկայացվել ընդամենը 97 դիմում, այսինքն միջինը տարեկան կտրվածքով Սահմանադրական դատարան է ներկայացվել շուրջ 6-ից 7 դիմում։ Ընդ որում, եղել են տարիներ, որ դատարանները Սահմանադրական դատարան նորմատիվ իրավական ակտերի սահմանադրականության հարցերով ընդհանրապես չեն դիմել[20]։ Ավելին, նշված վիճակագրությունն ավելի մտահոգիչ է դառնում, երբ համադրում ենք ընդհանուր իրավասության դատարանների սահմանադրական հարցումների ընդհանուր թիվը դատավորների թվաքանակի հետ։

Ըստ Բարձրագույն դատական խորհրդի 2019թ․ տարեկան հաղորդման՝ ներկայումս դատավորների ընդհանուր թիվը (չհաշված Սահմանադրական դատարանի անդամներին և դատավորներին) կազմում է 248[21]։ Այսինքն շուրջ 15 տարվա ընթացքում միջինը երկու հարյուր և ավելի դատավորներ տարեկան մոտ 7 սահմանադրական հարցում են ներկայացրել։ Դատարանները և դատավորները, որպես դատական իշխանություն իրականացնող պաշտոնատար անձինք, ըստ էության, բավարար չափով չեն իրականացնում Սահմանադրության գերակայության ապահովմանը մասնակցելու իրենց գործառույթը։ Այս իրավիճակը պայմանավորված է նաև նրանով, որ դատարանները, թերևս, իրենց վարույթում գտնվող գործերին վերաբերելի նորմատիվ իրավական ակտերը մեկնաբանելիս և Սահմանադրությանը հակասող դրույթներ հայտնաբերելիս Սահմանադրական դատարան դիմելը համարում են հայեցողական, այլ ոչ թե պարտադիր լիազորություն, ինչը չի համապատասխանում Սահմանադրության պահանջներին և չի բխում սահմանադրականության պաշտպանության դատական կորպուսի առաքելությունից։ Այդ մասին ուղղակիորեն խոսել է հենց Սահմանադրական դատարանը, արտահայտվել են նաև իրավունքի տեսաբանները։ Այսպես, Սահմանադրական դատարանն իր տարեկան հաղորդումներում սահմանադրական հարցումներ ներկայացնելու դատարանների պասիվությունը գնահատել է համակարգային լուրջ բաց՝ նշելով, որ յուրաքանչյուր ինստիտուտ Սահմանադրության և իրավունքի գերակայության երաշխավորման և ապահովման հարցում պարտավոր է առավելագույնս իրացնել իր լիազորությունները։ Տարեկան հաղորդումներում ընդգծվում է, որ իրավական ժողովրդավարության պայմաններում սահմանադրական յուրաքանչյուր ինստիտուտ սահմանադրական վերահսկողության կամ հսկողության առաքելություն և ամենօրյա առնչություն ունի Սահմանադրության հետ[22]։

Իրավագետ Ա․ Սարգսյանը սահմանադրական հարցումների ինստիտուտի կայացվածության մակարդակը համարում է մտահոգիչ՝ ընդգծելով, որ դատարանները ոչ միայն իրենք են պասիվություն դրսևորում օրենսդրության հակասահմանադրական դրույթները բացահայտելու և դրանց իրավական ընթացք տալու հարցերում, այլև օրենքների դրույթների սահմանադրականության հարցին բավարար ուշադրություն չեն դարձնում անգամ, երբ քաղաքացիներն են նման խնդիրներ առաջադրում: Մասնավորապես,  անհանգստացնող է նաև այն իրողությունը,  որ Սահմանադրությանը հակասող ճանաչված օրենքների նորմերի մոտ 99 տոկոսը նախապես կիրառել են դատարանները[23]: 

Ե․ Թումանյանցը ևս  արձանագրում է դատարանների պասիվությունը սահմանադրական հարցումների ներկայացման լիազորությունը կիրառելիս, ինչպես նաև փաստում է, որ դատարանները հաճախ իրենք են դատական ակտերում իրականացնում օրենսդրության դրույթների սահմանադրականության որոշման գործառույթ[24]:

Դատական համակարգի քննարկվող պասիվությունը սահմանադրական վերահսկողության մաս կազմող այս կարևոր գործառույթն իրականացնելու իմաստով խոսում է ոչ միայն սահմանադրական հարցման ինստիտուտի չկայացվածության, այլև դատական-սահմանադրական վերահսկողության համակարգում առկա կառուցակարգային և իրավամշակութային խնդիրների մասին։  Դժվար է հավատալ, որ ավելի քան երկու հարյուր դատավոր, ամենօրյա ռեժիմով առնչվելով Սահմանադրության և ընթացիկ օրենսդրության, միջազգային պայմանագրերի, քննության առնելով ամենատարբեր փաստական հանգամանքներով քրեական, վարչական, քաղաքացիական գործեր, չեն հանդիպում առերևույթ հակասահմանադրական նորմատիվ իրավական ակտերի, սահմանադրությանը հակասող դատական և վարչական պրակտիկայի։ Հետևաբար, դատարանների նման պասիվությունը սահմանադրական հարցումներ ներկայացնելու հարցում կարելի է որակել որպես իրենց սահմանադրական լիազորությունների իրականացումից փաստացի հրաժարում, ինչպես նաև վկայում է Սահմանադրական դատարան-դատական համակարգ հարաբերությունների չկայացվածության և փոխադարձ վստահության պակասի մասին։ Վերջինիս մասին է խոսում նաև այն փաստը, որ Սահմանադրական դատարանն իր որոշումներում երբեմն ուղղակիորեն քննադատում է դատարաններին նրա համար, որ վերջիններս կատարել են «ստվերային» սահմանադրական արդարադատություն, և իրենք են որոշել իրավական նորմի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը[25]։ Միայն այն փաստը, որ այնպիսի հարցի շուրջ, ինչպիսին է ընդհանուր իրավասության և սահմանադրական արդարադատության գործառութային տարանջատվածությունը, բացակայում է փոխըմբռնումը դատական համակարգի սահմանադրական, ընդհանուր իրավասության և մասնագիտացված արդարադատություն իրականացնող ինստիտուտների միջև, և կոմունիկացվելու եղանակ է դառնում սահմանադրաիրավական պատասխանատվության կառուցակարգերի կիրառումը, ակնհայտ է դարձնում այն իրողությունը, որ սահմանադրական- դատական վերահսկողությունը Հայաստանում չի իրականացվում ներդաշնակորեն, բավարար չափով չեն գործում դատական իշխանության մարմինների լիազորությունների հստակ տարանջատման կառուցակարգերն ու երաշխիքները, ինչպես նաև առկա չէ դատական պրակտիկայի իրականացման չգրված կանոններն ամբողջացնող իրավական մշակույթի բավարար մակարդակ։ Մինչդեռ սահմանադրական-դատական վերահսկողությունը, որպես Սահմանադրության գերակայության ապահովման կարևորագույն ենթահամակարգ, կարող է արդյունավետորեն գործել միայն, եթե սահմանադրական արդարադատության գործառույթը և վերջինիս իրացման կապակցությամբ ինստիտուցիոնալ դերաբաշխումն ամրագրված են հստակորեն, համաչափորեն և ճշգրիտ, տարբեր ատյանների և գործառույթների դատարաններն աշխատում են փոխհամաձայնեցված, փոխվստահության մթնոլորտում և առանց անհարկի ինստիտուցիոնալ մրցակցության։ Միայն նման պայմաններում է հնարավոր սահմանադրական արդարադատության մակարդակում ապահովել Սահմանադրության գերակայությունը և մարդու իրավունքների ու ազատությունների իրական և գործուն պաշտպանությունը։

Սահմանադրական հարցումների ինստիտուտը ոչ միայն չի կայացել դատական իշխանության մարմինների միջև փոխհարաբերությունների համակարգային և կառուցակարգային բացերի և ընդհանուր իրավասության դատարանների՝ որպես սահմանադրական արդարադատության իրականացմանն օժանդակող մարմինների կարգավիճակի գիտակցման և կորպորատիվ մշակույթի անբավարարության հետևանքով, այլև առկա են այս ինստիտուտի գործնական արդյունավետությունը կասկածի տակ դնող հանգամանքներ։ Խոսքն այն մասին է, որ այս ինստիտուտը խնդրահարույց է անձի արդար դատաքննության սահմանադրական իրավունքի բաղադրատարր հանդիսացող գործի ողջամիտ դատաքննության իրավունքի ապահովման առումով։

Այսպես, Սահմանադրության 63-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝  յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ և անաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք:

Սահմանադիրն ամրագրել է գործի ողջամիտ դատական քննության պահանջը՝ պաշտպանելու համար անձին դատական քննության ձգձգումից, որը կարող է խաթարել արդարադատության իրականացման արդյունավետությունը և, համապատասխանաբար, դրա նկատմամբ վստահությունը։ Այս սահմանադրական երաշխիքի շնորհիվ պայմաններ են ստեղծվում, որպեսզի հնարավորինս սեղմ ժամկետում հանգուցալուծվի անձի համար անորոշ դատավարական վիճակը՝ համապատասխան դատական ակտի կայացման և ուժի մեջ մտնելու միջոցով ու այդպիսով լուծելով քրեական, վարչական, քաղաքացիական, սնանկության կամ սահմանադրական գործը (վեճը)։

Շատ կարևոր է անձի արդար դատաքննության՝ ներառյալ ողջամիտ ժամկետում դատաքննության և դատարանի նկատմամբ վստահության, այն է՝ լեգիտիմության միջև ուղղակի կապի ընդգծումը։ Եթե անձի մասնակցությամբ նրա իրավունքների վերաբերյալ դատական գործընթացն անհարկի երկարում է, իրավական վեճը մնում է չլուծված, չի իրացվում անձի արդար դատաքննության իրավունքը, ինչի հետևանքով խախտվում են դատարանում քննվող գործով պայմանավորված՝ այդ անձի նյութական իրավունքները։ Արդյունքում ստացվում է, որ պետությունը, ի դեմս դատական իշխանության, պատշաճորեն չի իրականացնում դատական կարգով անձի իրավունքները պահպանելու և պաշտպանելու իր պոզիտիվ պարտականությունը՝ նման կերպ խաթարելով իր հանրային վստահությունը՝ լեգիտիմությունը։

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (այսուհետև՝ նաև ՄԻԵԴ)  ևս անդրադարձել է ողջամիտ ժամկետում դատաքննության իրավունքին՝ այն դիտարկելով որպես անձի արդար դատաքննության կոնվենցիոն իրավունքի բաղադրատարրերից մեկը։ Ընդ որում, ՄԻԵԴ-ը հատուկ կարևորել է դատական քննության ողջամիտ ժամկետի ապահովման հարցում դատարանի դերը։ Վերջինիս կողմից գործի քննության ողջամիտ ժամկետի երաշխիքների չպահպանման համար պատասխանատվություն է կրում պետությունը։ Ավելին, պետությունը նաև պատասխանատվություն է կրում այնպիսի օրենքներ ընդունելու համար, որոնք ինստիտուցիոնալ մակարդակում հիմքեր կստեղծեն դատարանների կողմից դատաքննությունը ողջամիտ ժամկետներում իրականացնելու համար[26]։

Համաձայն «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքի 71-րդ հոդվածի 9-րդ մասի՝ սույն հոդվածում նշված գործերով Սահմանադրական դատարանը որոշում է ընդունում դիմումը մուտքագրելուց ոչ ուշ, քան երեք ամիս հետո: Սահմանադրական դատարանի պատճառաբանված աշխատակարգային որոշմամբ գործի քննության ժամկետը կարող է երկարաձգվել, բայց ոչ ավելի, քան երեք ամսով։

Այսինքն, սահմանադրական հարցումներով սահմանադրական դատաքննությունը կարող է տևել երեքից վեց ամիս։ Առնվազն այդքան ժամանակով քաղաքացիական, քրեական, վարչական, սնանկության գործերն ընդհանուր իրավասության դատարաններում կասեցվում են։ Ակնհայտ է, որ այդպիսի պայմաններում հատկապես հաշվի առնելով հայաստանյան դատարանների աշխատանքային ծանրաբեռնվածությունը՝ անձի ողջամիտ դատաքննության իրավունքը որոշակիորեն խախտվում է, քանի որ իր գործի դատական քննությունը ձգձգվում է։ Կախված դատավարության տեսակից՝ դատավարության կողմերը կարող են կրել վնասներ, այն է՝ կարող են կորչել  ապացույցները, մահանալ, երկրից հեռանալ վկաները, կամ նրանց դատակոչելու համար առաջանալ այլ դժվարություններ և այլն։ Պակաս կարևոր չէ նաև դատարանների կողմից ինչ-ինչ անձնական, խմբային կամ այլ կոռուպցիոն տիպի շահերից ելնելով Սահմանադրական դատարան դիմելը հենց դատական գործի քննությունը ձգձգելու նպատակով։

Արդյունքում սահմանադրական հարցումների խոտելի ինստիտուտի կիրառման հետևանքով կարող է կասկածի տակ դրվել արդար և ողջամիտ դատաքննության՝ անձի սահմանադրական իրավունքը։

ՎՃՌԱԲԵԿ ԵՎ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆՆԵՐԻ ԼԻԱԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄՐՑԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ

Սահմանադրական և գերագույն (բարձրագույն, վճռաբեկ) դատարանների միջև հարաբերակցությունն ու հակասություններն ունեն համակարգային բնույթ և բնորոշ են սահմանադրական արդարադատության մայրցամաքային համակարգին, ներառյալ այնպիսի երկրների, ինչպիսիք են օրինակ, Գերմանիան, Իտալիան, Լեհաստանը, Ռուսաստանը, Հունգարիան և այլք, քանի որ առկա է նման հակասությունների համար ընդհանուր հիմք՝ այդ պետություններում գործող սահմանադրական արդարադատության մոդելը[27]։

Այդ հակասությունները պայմանավորված են մի շարք հանգամանքներով։  Նախ բազմաթիվ երկրներում սահմանադրորեն հստակեցված չէ, թե որ ատյանն է գլխավորում դատական աստիճանակարգությունը։ Օրինակ, Ավստրիայում, Գերմանիայում, Իտալիայում, Պորտուգալիայում, Իսպանիայում, Լեհաստանում, Ռումինիայում և այլուր սահմանադրությունները լռում են այն մասին, թե նշված դատարաններից որն է կանգնած դատական համակարգի գլուխ, և սահմանադրական ու գերագույն դատարանները փաստացի գործում են հորիզոնական փոխհարաբերությունների ռեժիմում։ Ավելին՝ որոշ երկրներում, օրինակ, նույն Լեհաստանում ընդհանրապես պարզ չէ, թե սահմանադրական դատարանը կամ տրիբունալը մտնում է արդյոք դատական համակարգի մեջ, թե ոչ, ինչն անգամ վիճահարույց է դարձնում այդ մարմնի լեգիտիմությունը՝ իշխանությունների տարանջատման սահմանադրական սկզբունքի տեսանկյունից և էլ ավելի անորոշ է դարձնում սահմանադրական արդարադատության այդ մարմնի որոշումների կատարումը դատական համակարգի կողմից[28]։

Հայաստանի Հանրապետություն Սահմանադրության 163-րդ հոդվածի 1-ին մասին համապատասխան՝ Սահմանադրական դատարանը հանդիսանում է դատական համակարգի մաս, սակայն Հայաստանում ևս բացակայում է Վճռաբեկ դատարանի և Սահմանադրական դատարանի աստիճանակարգման որևէ կառուցակարգ։

Այսպես, Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ Սահմանադրական արդարադատությունն իրականացնում է Սահմանադրական դատարանը` ապահովելով Սահմանադրության գերակայությունը: Իսկ Սահմանադրության 171-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում բարձրագույն դատական ատյանը, բացառությամբ սահմանադրական արդարադատության ոլորտի, Վճռաբեկ դատարանն է:

Վերոնշյալ երկու սահմանադրույթներից հետևում է, որ Վճռաբեկ դատարանը չի հանդիսանում բարձրագույն դատական ատյան սահմանադրական գործերով, սակայն պարզ չէ՝ արդյոք Սահմանադրական դատարանը սահմանադրական գործերով բարձրագույն ատյան է։ Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների գործառութային ձևական տարանջատումը բավարար չէ այդ եզրահանգման համար։

Ի մասնավորի, հայտնի է, որ ընդհանուր սահմանադրական սկզբունք է պետական մարմինների՝ միայն Սահմանադրությամբ և օրենքով ամրագրված լիազորությունների շրջանակներում գործելու պարտականությունը։ Վերջինս տեղ է գտել նաև ՀՀ Սահմանադրության 6-րդ հոդվածի 1-ին մասում։ Այս սկզբունքը բխում է իրավունքի և օրենքի գերակայության և իշխանությունների տարանջատման սահմանադրական սկզբունքներից ու ենթադրում է պետաիշխանական ինստիտուտների պարփակում իրենց լիազորությունների շրջանակում, պետական պաշտոնատար անձանց գործառնական և աշխատանքային կարգապահություն և իշխանության ճյուղերի ու մարմինների հավասարակշռում[29]։ Հետևապես, նշված սկզբունքը չպետք է ենթարկել տարածական մեկնաբանության և ելնել պետական տվյալ ինստիտուտի լիազորություններն ամրագրող իրավանորմի տառացի իմաստից և որևէ կարգադրագրի բացակայությունը չլրացնել գործադիր կամ դատական իրավաստեղծագործությամբ։ Ըստ այդմ, ՀՀ Սահմանադրությամբ դատական համակարգի բարձրագույն ատյանի նախատեսված չլինելը և Սահմանադրական ու Վճռաբեկ դատարանների սահմանադրական լիազորությունների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ՀՀ դատական համակարգի աստիճանակարգությունը գլխավորում են Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանները՝ առանց փոխադարձ իրավահարաբերությունների համաստորադասության կամ դրա որոշման որևէ կառուցակարգի։  Ներկայացված մոտեցումը հիմնավորվում է նաև նրանով, որ դատական համակարգի բարձրագույն ատյանի հարցին կարգավորում տրված չէ նաև «Դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքով, որն ընդունվել է՝ ի զարգացումն և ի կատարումն Սահմանադրության համապատասխան նորմատիվ պահանջների։

Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների միջև համաստորադասության ֆորմալ բացակայությունը ստեղծում է նշված մարմինների անհարկի մրցակցության միջավայր և պարարտ հող ստեղծում նրանց կողմից իրենց լիազորությունները գերազանցող որոշումների կայացման համար։ Նման պայմաններում մեծ է վտանգը, որ նրանց միջև համաստորադասություն կհաստատվի ոչ ֆորմալ և ոչ իրավական եղանակներով։

Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների միջև համաստորադասության բացակայությունը բացասաբար է ազդում նաև Սահմանադրական դատարանի որոշումների՝ ընդհանուր իրավասության դատարանների կողմից կատարման վրա՝ ներառյալ Վճռաբեկ դատարանը։ Հատկապես առաջին ատյանի և վերաքննիչ դատարաններն իրապես խնդիր ունեն՝ պարզելու, թե Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների որոշումների հակասության պարագայում՝ այդ թվում օրենքին տրված մեկնաբանության իմաստով, դրանցից որն է կիրառելի։ Հայաստանի դատաիրավական պրակտիկայում Սահմանադրական դատարանի որոշումների կատարման ոչ բավարար ընթացքը երևում է նաև Սահմանադրական դատարանի տարեկան հաղորդումներից[30]:

Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների միջև հարաբերակցության բացերն ու ինստիտուցիոնալ հակասությունները պայմանավորված են նաև նրանց գործառույթների սահմանադրական տարանջատման անհստակությամբ։ Այսպես, Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 1-ին մասի և 169-րդ հոդվածի 1-ին մասի 8-րդ կետի համադրված վերլուծությունից հետևում է, որ Սահմանադրական դատարանն ապահովում է Սահմանադրության գերակայությունը սահմանադրական արդարադատություն իրականացնելու միջոցով և այդ համատեքստում նաև կոնկրետ գործերի շրջանակներում որոշում է իրավակիրառ՝ ներառյալ դատական պրակտիկայի սահմանադրականությունը՝ այդ թվում դրա համապատասխանությունը Սահմանադրության 2-րդ գլխով սահմանված մարդու հիմնական իրավունքներին և ազատություններին։ Միևնույն ժամանակ Սահմանադրության 171-րդ հոդվածի համաձայն՝

1․ Հայաստանի Հանրապետությունում բարձրագույն դատական ատյանը, բացառությամբ սահմանադրական արդարադատության ոլորտի, Վճռաբեկ դատարանն է:

2․ Վճռաբեկ դատարանը դատական ակտերն օրենքով սահմանված լիազորությունների շրջանակներում վերանայելու միջոցով`

1) ապահովում է օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառությունը.

2) վերացնում է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտումները:

Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների գործառույթները սահմանող վերոնշյալ սահմանադրական իրավադրույթների վերլուծությունը ցույց է տալիս, թե ինչպիսի էական համընկնում կա դատական համակարգի երկու բարձրագույն ատյանների իրավասության միջև։  Օրենքների և այլ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառությունը, որի ապահովումը սահմանադրորեն դրված է Վճռաբեկ դատարանի վրա, ենթադրում է Վճռաբեկ դատարանի կողմից ստորադաս դատարանների պրակտիկայի իրավաչափության նկատմամբ դատական վերահսկողության իրականացում և այդպիսով օրենսդրության միատեսակ կիրառման երաշխավորում։ Նշված գործառույթն իրացնելիս Վճռաբեկ դատարանը մեծ հավանականությամբ կարող է մտնել նորմատիվ իրավական ակտերի սահմանադրականության քննարկման  ոլորտ՝ միջամտելով Սահմանադրական դատարանի լիազորություններին:

Ի լրումն նշվածի՝ Վճռաբեկ դատարանը նաև լիազորված է վերացնել ստորադաս դատարանների կողմից մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտումները, ինչը, ըստ էության, կատարվում է Սահմանադրության 2-րդ գլխի իրավանորմերի վերլուծության և մեկնաբանության միջոցով, որտեղ ևս հստակ տարանջատում չկա Սահմանադրական դատարանի իրավասության մասով։

Սահմանադրական դատարանը, իր հերթին, սահմանադրական արդարադատություն իրականացնելիս ևս մեկնաբանում է Սահմանադրությունը և այդ համատեքստում վերահսկողություն է իրականացնում դատական պրակտիկայի նկատմամբ՝ որոշելով վերջինիս համապատասխանությունը Սահմանադրությանը և այդպիսով նաև վերացնում է մարդու հիմնական սահմանադրական իրավունքների խախտումները։ Կարելի է փաստել, որ Սահմանադրական դատարանը, որոշումներ կայացնելով նորմատիվ իրավական ակտերի և հատկապես օրենքների և իրավակաիրառ պրակտիկայի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանելու վերաբերյալ, ըստ էության, ևս ապահովում է օրենքների միատեսակ կիրառումը:

2005-2020թթ․ Սահմանադրական դատարանը 72 որոշման մեջ քննության է առել տվյալ գործերին վերաբերելի դատական պրակտիկան, ինչը բավական մեծ թիվ է և վկայում է դատական պրակտիկայի վերանայման հարցում Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների զուգահեռ գործունեության մասին[31], ինչը տվյալ ոլորտում երկիշխանության տպավորություն է թողնում։

Եթե սրան ավելացվի նաև, որ Սահմանադրության 81-րդ 1-ին մասով և ի թիվս իրավակիրառ այլ պետական ինստիտուտների՝ նաև դատական մարմինների վրա պարտականություն է դրված հաշվի առնել մարդու իրավունքների վերաբերյալ միջազգային դատական և քվազիդատական պրակտիկան, պատկերն ամբողջանում է․ հայտնի է, որ մարդու իրավունքների միջազգային պրակտիկան Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետություններում նախևառաջ հանգում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքին, որն իրենց որոշումների հիմնավորումների թվում շարադրում են թե՛ Սահմանադրական և թե՛ Վճռաբեկ դատարանները՝ վերաբերելի դատական պրակտիկային իրավական գնահատական տալիս։ Այսինքն և՛ Սահմանադրական դատարանը, և՛ Վճռաբեկ դատարանն ապահովում են դատական պրակտիկայի համապատասխանությունը միջազգային դատական և քվազիդատական մարմինների որոշումներին։

Ընդհանուր առմամբ, Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների գործառութային տարանջատման հիմնական տարբերությունը հանգում է միայն Սահմանադրության պաշտոնական մեկնաբանմանը, որի իրավունքը պատկանում է Սահմանադրական դատարանին և ոչ պաշտոնական մեկնաբանմանը, որը ցանկացած դատական ատյանի և հատկապես Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունն է։ Արդյունքում կարելի է եզրահանգել, որ օրենքի միատեսակ պրակտիկայի ապահովման և դատարանների կողմից մարդու իրավունքների հիմնարար խախտումների վերացման գործառույթը Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների մոտ համընկնում է․ օրենքի միատեսակ կիրառումն ապահովվում է հենց Սահմանադրության գերակայության ապահովման նպատակով, իսկ մարդու հիմնարար իրավունքները սահմանված են Սահմանադրության 2-րդ գլխում։ Գործունեության նշված ուղղությունները չեն կարող լինել Սահմանադրական դատարանի և Վճռաբեկ դատարանի գործառութային տարանջատվածության հուսալի և որոշակի հիմք, որը թույլ կտա խուսափել պրակտիկայում քննարկվող երկու դատարանի միմյանց հակասող որոշումներից։ Իսկ այդպիսիք բավական մեծ թիվ են կազմում։ Օրինակ, Սահմանադրական դատարանը 24․02․2012թ․ ՍԴՈ-1009 որոշմամբ և Վճռաբեկ դատարանը ԵԱՔԴ/0275/02/18 18․09․2009թ․ որոշմամբ սահմանել են ընդհանուր համատեղ սեփականության առարկա գույքը համասեփականատերերի կողմից տնօրինելու լիովին տարբեր կարգեր, և արդյունքում գործնականում համասեփականատեր քաղաքացիների համար առաջացել է հակասական իրավիճակ, քանի որ Վճռաբեկ դատարանի և Սահմանադրական դատարանի որոշումներում արտահայտված դիրքորոշումները փոխբացառող են, և դրանցից մեկի կիրառումը հակասում է մյուսին։ Հատկանշական է նաև, որ նշված որոշման մեջ Սահմանադրական դատարանը փաստացի քննադատել է նույն հարցով Վճռաբեկ դատարանի իրավական մոտեցումները։

Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների գործառույթների հարաբերակցության անորոշությունից ծնված այս և նմանատիպ իրավական կազուսները խախտում են իրավական որոշակիության, սեփականատիրոջ իրավաչափ ակնկալիքի և մի շարք այլ սահմանադրական և միջազգային իրավական սկզբունքներ՝ խաթարելով թե՛ Սահմանադրական և թե՛ Վճռաբեկ դատարանների լեգիտիմությունը և «խցանելով» Հայաստանում մարդու իրավունքների դատական պաշտպանության իրացման կառուցակարգերը։ Դրանց հետևանքով լուրջ ռիսկ է առաջանում, որ նմանատիպ իրավական անորոշությունների հետևանքով քաղաքացիները կդիմեն Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան, և վերջինիս կողմից նրանց գանգատների բավարարման պարագայում Հայաստանն ստիպված կլինի վճարել գումարային փոխհատուցումներ։ Այսինքն ՀՀ-ը կրում է և կկրի բյուջետային կորուստներ քննարկվող կառուցակարգային խնդիրների պատճառով։

Վճռաբեկ դատարանի և Սահմանադրական դատարանի միջև առկա  ինստիտուցիոնալ հակասության մեկ ուրիշ օրինակ են Վաչագան Ղազարյանի և  Ռոբերտ Քոչարյանի գործերով, համապատասխանաբար, 16․04․2019թ․ թիվ ՍԴՈ-1453 և 07․05․2019թ․ թիվ ՍԴՈ-1459 որոշումները, որոնցով Սահմանադրական դատարանը քննության էր առել Վճռաբեկ դատարանի համապատասխան որոշումները և որոշում կայացրել դրանք նոր հանգամանքի ի հայտ գալու հիմքով վերանայման վերաբերյալ։ Սահմանադրական դատարանի նշված որոշումներում տեղ էին գտել Վճռաբեկ դատարանին ուղղված գնահատականներ․ մի դեպքում Վճռաբեկ դատարանի հայեցողական լիազորությունների իրացումը որակվել է որպես կամայականություն, իսկ մեկ այլ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի գործունեության հիմնական ուղղության՝ օրենքի միատեսակ կիրառության և իրավունքի զարգացման ապահովման գործառույթի իրագործումը՝ լիազորությունների, ըստ էության, վերազանցում։ Ի պատասխան Սահմանադրական դատարանի նշված որոշումների՝ Վճռաբեկ դատարանի դատավորները տարածել էին հայտարարություն, որով քննադատել էին Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունները կրկնորդելու Սահմանադրական դատարանի վարքագիծը՝ նշելով, որ Սահմանադրական դատարանի նշված գնահատականնեըը խարխլում են դատական իշխանության երկու մարմինների միջև օրենքի մեկնաբանության ոլորտային սահմանները՝ վտանգելով գործառութային տարանջատման սկզբունքը[32]:

Սահմանադրական դատարան-Վճռաբեկ դատարան փոխհարաբերությունների իրավակառուցակարգային և փոխվստահության խնդիրներով է պայմանավորված նաև Սահմանադրական դատարանի որոշումների կատարման ոչ բավարար մակարդակը, որի մասին իր տարեկան հաղորդումներում հայտնում է հենց սահմանադրական արդարադատության նշված մարմինը։

Հարկ է նկատել նաև, որ Սահմանադրական դատարանի որոշումների առավել քան այլ դատարանների ակտերի պատշաճ և ժամանակին կատարումը հիմնված է դատական համակարգի տարբեր ատյանների և ինստիտուտների միջև փոխգործակցության և փոխադարձ հարգանքի վրա խարսխված իրավական մշակույթի վրա, քանի որ Սահմանադրական դատարանի որոշումների հարկադիր կատարման կառուցակարգ որպես այդպիսին գոյություն չունի։ Ընդ որում, սույն երևույթը բնորոշ է ոչ միայն Հայաստանին, այլև մայրցամաքային համակարգի մյուս պետություններին։ Հետևաբար, նման ինստիտուցիոնալ գործակցության և փոխվստահության հարաբերությունների բացակայությունը Հայաստանի ընդհանուր իրավասության դատարանների (Վճռաբեկ դատարանի գլխավորությամբ) և Սահմանադրական դատարանի միջև վերջինիս գործառումը դարձնում են անարդյունավետ և ինչ-որ առումով Սահմանադրական դատարանը վերածում են դատական պրակտիկայի կանխատեսելիությանը ու հետևողականությանը խոչընդոտող գործոնի։

Վերոնշյալ դիտարկումները հանգեցնում են այն եզրահանգմանը, որ Վճռաբեկ դատարանի և Սահմանադրական դատարանի միջև ընթացիկ կառուցակարգային և փաստացի հակասություններն ու ինստիտուցիոնալ փոխվստահության պակասորդը ՀՀ դատական համակարգի բարեփոխումների գլխավոր խոչընդոտներից են։

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԿՈՂՄԻՑ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՉԵԶՈՔՈՒԹՅԱՆ ԽԱԽՏՈՒՄԸ

Սահմանադրական դատարանների քաղաքական չեզոքությունը նրանց իրավաչափ և արդյունավետ գործունեության անկյունաքարերից է։ Լինելով սահմանադրության գերակայության և պետության քաղաքականության ու հասարակության կենսագործունեության սահմանադրականության երաշխավորման գործառույթ իրականացնող պետական ինստիտուտ՝ սահմանադրական դատարանն անխուսափելիորեն առերեսվում է պետության՝ որպես հասարակության կենսագոյի քաղաքական կազմակերպման ինստիտուտի և քաղաքական, տնտեսական և այլ շահեր հետապնդող շահառուների շահերի բախմանը և դրանց սահմանադրական հունավորման անհրաժեշտությանը։ Հետևաբար, Սահմանադրական դատարանի համար խիստ կարևոր է պահպանել քաղաքական չեզոքություն, այսինքն մի կողմից որպես սահմանադրական արդարադատության մարմին մասնակցել պետական քաղաքականության իրականացմանը, սակայն մյուս կողմից վերոնշյալ տարաբնույթ շահերի միջև պահպանել չեզոքություն և անկախություն։ Ընդ որում, անկախությունը ենթադրում է ինչպես անկախություն պետական իշխանության մյուս ճյուղերից, այնպես էլ որևէ պետական կարգավիճակ չունեցող տնտեսական և քաղաքական խմբերից։ Հակառակ պարագայում Սահմանադրական դատարանը ոչ միայն չի իրականացնի իր վերոգրյալ սահմանադրական առաքելությունը, այլև կամա թե ակամա կդառնա ժողովրդավարական և իրավական պետության հիմքերը խարխլող և սահմանադրական կայունությունը վտանգող պետաիշխանական մարմին։

Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ սահմանադրական արդարադատության մայրցամաքային կամ եվրոպական համակարգի երկրներում և այդ թվում հատկանշականորեն նաև հետխորհրդային պետություններում սահմանադրական դատարանը հաճախ չի պահպանել քաղաքական չեզոքության պահանջը, ինչի արդյունքում սահմանադրական արդարադատության և անգամ սահմանադրական վերահսկողության ողջ համակարգը նկատելիորեն ձևախեղվել է։  Մասնավորապես, սահմանադրական դատարանները քաղաքական-կուսակցական նրբերանգներ ունեցող վիճահարույց հարցերի առնչությամբ շատ հաճախ սկսում են հարմարվել և տուրք տալ օրենսդիր ու գործադիր իշխանությունների տեսակետներին, վերջիններս էլ, իրենց հերթին, փորձում են օգտագործել դատարաններին իրենց ձեռնտու քաղաքական օրակարգ իրացնելու և վիճահարույց քաղաքական որոշումները «սահմանադրականացնելու» համար[33]:

Սահմանադրական դատարանների՝ քաղաքական իշխանությունից կախյալ բնույթը հետխորհրդային երկրներում ակնհայտ է (բացառությամբ մերձբալթյան երեք հանրապետության), ինչպես օրինակ՝ Ռուսաստանում, Ղազախստանում, Բելառուսում, Ուկրաինայում և այլուր։ Կախված քաղաքական իրավիճակից, դատական իշխանության հանրային հեղինակության աստիճանից և իրավական մշակույթից՝ քաղաքական իշխանությունը և հատկապես դրա գործադիր թևը ձևավորում են սահմանադրական դատարանի հետ փոխհարաբերությունների տարբեր ձևեր՝ ուղիղ առճանակատումից մինչը կոոպտացիա, ինտեգրում և սերտաճում[34]։

Սույն համատեքստում հարկ է ընդգծել նաև, որ սահմանադրական դատարանի քաղաքական սուբյեկտիվիզմը, որպես ինստիտուցիոնալ հիմքեր ձգած երկարատև վարքաբանություն, վտանգավոր է նաև այնքանով, որ անգամ իշխանության փոփոխությունից հետո նախորդ վարչակազմերի հետ ասոցացումը և փոխկապվածությունը սահմանադրական դատարանի քաղաքական չեզոքության վրա կարող են բացասաբար ազդել այն իմաստով, որ քաղաքական իշխանությանը լոյալ պետական ինստիտուտից սահմանադրական դատարանը կարող է վերածվել նոր վարչակազմի քաղաքական ընդդիմության, ինչը ևս անթույլատրելի է։ Սահմանադրական դատարանի քաղաքական չեզոքությունը նշանակում է վեր կանգնել կուսակցական և տնտեսական ցանկացած շահից, ղեկավարվել միայն սահմանադրությամբ և երաշխավորել իրավունքի գերակայությունն ու սահմանադրական կայունությունը։

Կարելի է պնդել, որ հետխորհրդային տարածքում սկզբնական շրջանում  իրավական մշակույթի միտումները Միջին Ասիայում և Ադրբեջանում գալիս էին Ղազախստանից, իսկ նախկին Խորհրդային Միության եվրոպական հատվածում, ինչպես նաև Հայաստանում և Վրաստանում (նախքան Ուկրաինայում և Վրաստանում տեղի ունեցած հեղափոխությունները) միտումները ձևավորվում էին՝ հաշվի առնելով ռուսական փորձը։

Ըստ այդմ, Հայաստանում 1996թ․-ից գործող Սահմանադրական դատարանն իր հետագծով նման է Ռուսաստանի սահմանադրական դատարանին՝ այն բացառությամբ, որ եթե Ռուսաստանում 1991-1993թթ․ առաջացած ժողովրդավարության «պատուհանի» ժամանակ այդ երկրի սահմանադրական դատարանը, իրավամբ, ուներ որոշակի կառուցակարգային և փաստացի ինքնուրույնություն և քաղաքական չեզոքություն, Հայաստանում Սահմանադրական դատարանը երբևէ նման ինքնուրույնություն և չեզոքություն չի դրսևորել՝ ի սկզբանե ձեռք բերելով ընդգծված կուսակցական-քաղաքական երանգավորում։

Հայաստանի սահմանադրական դատարանի քաղաքական չեզոքության պահանջն ամրագրված է «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 4-րդ հոդվածի 5-րդ մասում և 14-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետում, որոնց համադրված վերլուծությունից հետևում է, որ  Սահմանադրական դատարանի դատավորը հրապարակային ելույթներում ցանկացած գործունեություն իրականացնելիս և բոլոր հանգամանքներում պարտավոր է դրսևորել քաղաքական զսպվածություն և չեզոքություն։ Սույն պահանջն այս կամ այն ձևակերպմամբ եղել է նաև «Սահմանադրական դատարանի մասին» նախորդ՝ 1995թ․ և 2006թ․ օրենքներում։

Մինչդեռ Հայաստանի սահմանադրական դատարանի ինստիտուցիոնալ հետագիծը երևակում է սահմանադրական արդարադատության իրականացման գործառույթ ունեցող այս մարմնի հետևելը քաղաքական կոնյուկտուրային և իր գործունեությունն իշխանազոր ֆորմալ և ոչ ֆորմալ սուբյեկտների շահերին համապատասխանեցնելու պրակտիկան։ Որպես այդ վարքագծի ցցուն օրինակ կարելի է առանձնացնել 2003, 2008 և 2013թթ․ նախագահական ընտրությունների արդյունքների վիճարկման և իշխող վարչակազմի քաղաքական կուրսի հետ սերտորեն փոխկապակցված օրենքների և միջազգային պայմանագրերի սահմանադրականության ստուգման գործերով Սահմանադրական դատարանի կայացրած որոշումները, ինչպես նաև որպես նախորդ վարչակազմերի հետ քաղաքական և անձնական կապերով կաշկանդվածության վկայություն՝ Ռոբերտ Քոչարյանի գործով Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի դիմումի հիման վրա Ռոբերտ Քոչարյանին առաջադրված մեղադրանքի իրավական հիմքի՝ Քրեական օրենսգրքի 300․1 հոդվածը ՀՀ Սահամանադրությանը հակասող և անվավեր ճանաչելը։

Չնայած նախագահական ընտրությունների արդյունքների վերաբերյալ  հանրության մեջ առկա խորն անվստահությանը, դիմող կողմի ներկայացրած համոզիչ փաստարկներին և ապացույցներին և միջազգային կազմակերպությունների՝ ընտրությունների որակը քննադատող հայտարարություններին և հրապարակված փաստաթղթերին՝[35] Սահմանադրական դատարանը մշտապես մերժել է նախագահի ընդդիմադիր թեկնածուների դիմումները։ Դա է պատճառը, որ Սահմանադրական դատարանի նշված որոշումներն ունեցել են հանրային լեգիտիմության պակաս։ Ավելին՝ 2003թ. նախագահական ընտրությունների արդյունքների վիճարկման գործով Սահմանադրական դատարանը կայացրել է մի որոշում, որով գերազանցել է իր լիազորությունները, քանի որ որոշել է մեկ տարվա ընթացքում անցկացնել վստահության հանրաքվե, որպիսի լիազորություն Սահմանադրությամբ և օրենսդրությամբ չի ունեցել։

Խնդրահարույց են եղել նաև իշխող վարչակազմի քաղաքականության վրա ուղղակի ազդեցություն ունեցող այնպիսի հարցերի վերաբերյալ Սահմանադրական դատարանի որոշումները, ինչպիսին է «Կուտակային կենսաթոշակների մասին» օրենքի սահմանադրականության խնդիրը, որով իրավական հաստատում է ստացել ժամանակի իշխող վարչակազմի քաղաքական որոշումը հասարակության փաստացի հարկային բեռը ծանրացնելու վերաբերյալ, ինչպես նաև ռուսական «Գազպրոմ» ընկերության դուստր- ընկերության՝ «Հայռուսգազարդի»՝ ՀՀ-ին պատկանող բաժնետոմսերի վաճառքի և հետագա գործունեության պայմանների մասին ՀՀ-ի և ՌԴ-ի միջև կնքված համաձայնագրով սահմանված պարտավորությունների սահմանադրականության հարցով Սահմանադրական դատարանի կայացրած դատական ակտը։

Իրավական որոշակիության, ինչպես նաև խնդրո առարկա հարցով Եվորպայի խորհրդի Վենետիկի հանձնաժողովի և ՄԻԵԴ-ի խորհրդատվական եզրակացություններին համապատասխանության տեսանկյունից խնդրահարույց է նաև Սահմանադրական դատարանի 26․03․2021թ․ թիվ 1586 որոշումը, որի փաստացի շարադրանքից որևէ կերպ չի երևում, թե որոնք են այն իրավական հիմքերը և դրանց հիման վրա Դատարանի կայացրած եզրահանգումները, որոնց ուժով Քրեական օրենսգրքի 300․1 հոդվածը ճանաչվել է Սահմանադրությանը հակասող և անվավեր։ Ավելին՝ նշյալ որոշմամբ Սահմանադրական դատարանն անգամ ձևախեղել է իր իսկ դիմումի հիման վրա Վենետիկի հանձնաժողովի և ՄԻԵԴ-ի խորհրդատվական եզրակացությունների բովանդակությունը՝ վերջինս հարմարեցնելով գործով իր կողմից արդեն իսկ ձևավորված կանխակալ դիրքորոշմանը։

Այս գործընթացի վերջնակետը մեկն էր՝ ՀՀ նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի, ՀՀ պաշտպանության նախկին նախարար Միքայել Հարությունյանի, ՀՀ զինված ուժերի գլխավոր շտաբի նախկին պետ Սեյրան Օհանյանի, ՀՀ պաշտպանության նախարար նախկին տեղակալ Յուրի Խաչատուրովի նկատմամբ հարուցված քրեական գործի կարճումը՝ Սահմանադրական դատարանի նշյալ որոշման հիման վրա։

Արդյունքում Սահմանադրական դատարանին վերապահված առանցքային լիազորությունների իրացման պրակտիկան եղել է այնպիսին, որ ողջամիտ կասկածներ է հարուցել Սահմանադրական դատարանի անդամների անաչառության և  քաղաքական չեզոքության վերաբերյալ: Նման պայմաններում օբյեկտիվորեն նվազել է Սահմանադրական դատարանի՝ որպես սահմանադրական-դատական ատյանի հանրային-իրավական լեգիտիմությունը, ինչը լուրջ խնդիր է պետաիշխանական համակարգի կայունության և հավասարակշռվածության համար:

Ստորև առավել մանրամասն կքննարկվեն Սահմանադրական դատարանի վերոնշյալ որոշ դատական ակտեր՝ հիմնավորելու համար նախընթաց պնդումները։

1․ Նախագահի վստահության հանրաքվե անցկացնելու մասին Սահմանադրական դատարանի որոշումը

Հայաստանում 2003թ․ նախագահական ընտրություններն անցկացվեցին երկու փուլով։ Առաջին փուլի արդյունքներով թեկնածուներից ոչ մեկը չստացավ Սահմանադրությամբ և Ընտրական օրենսգրքով նախատեսված անհրաժեշտ թվով ձայներ, և նշանակվեց երկրորդ փուլ, որին մասնակցեցին գործող նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը և ընդդիմության փաստացի առաջնորդ Ստեփան Դեմիրճյանը։ Երկրորդ փուլում պաշտոնական տվյալներով հաղթող համարվեց Ռոբերտ Քոչարյանը։ Ստեփան Դեմիրճյանը, համաձայն չլինելով ընտրությունների արդյունքների հետ, դիմեց Սահմանադրական դատարան՝ վիճարկելով ընտրությունների պաշտոնական արդյունքները։ Հետընտրական շրջանն ուղեկցվում էր բազմահազարանոց հանրահավաքներով, երթերով և ցույցերով՝ ցուցադրելով հասարակության ստվար շրջանակների անհամաձայնությունն ընտրությունների պաշտոնական արդյունքների հետ։

Սահմանադրական դատարանը, քննելով Ստեփան Դեմիրճյանի դիմումը, 16․04․2003թ․ կայացրեց ՍԴՈ 412 որոշումը, որի համաձայն՝ մի կողմից անփոփոխ թողնվեց ՀՀ կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի 2003թ. մարտի 11-ի թիվ 36-Ա որոշումը՝ ՀՀ Նախագահ ընտրվելու մասին, այսինքն ընտրությունների արդյունքները համարվեցին վավեր, իսկ մյուս կողմից որոշվեց դիմել ՀՀ Ազգային ժողովին և Նախագահին՝ մեկ տարվա ընթացքում անցկացնելու վստահության հանրաքվե որպես նախագահական ընտրությունների ընթացքում խորացած հասարակական դիմակայության հաղթահարման արդյունավետ միջոց։

Սահմանադրական դատարանի վերոնշյալ որոշումն ակնհայտորեն անօրինական էր, քանի որ Սահմանադրական դատարանն այդ ժամանակ գործող «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքով չուներ հանրաքվե նշանակելու կամ նման առաջարկով կամ պահանջով հանդես գալու լիազորություն։ Ավելին, 1995թ․ ուժի մեջ մտած նշյալ օրենքից և այդ ժամանակ գործող Ընտրական օրենսգրքից հետևում է, որ կոնկրետ ընտրական վեճերով Սահմանադրական դատարանն իրավասու էր կայացնել հետևյալ որոշումներից մեկը՝ ՀՀ Նախագահ ընտրվելու մասին Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի որոշումը վերացնելու կամ անփոփոխ թողնելու մասին։ Այլ կերպ ասած՝ Սահմանադրական դատարանը պարտավոր էր իրացնել Նախագահի ընտրությունների արդյունքների հետ կապված վեճը լուծելու իր սահմանադրական գործառույթը, որը նախատեսված էր 1995թ․ խմբագրությամբ Սահմանադրության 100-րդ հոդվածի 3-րդ կետով։ Հետևաբար, քննարկվող որոշումն անիրավաչափ է երկու հիմքով․ 1․ Սահմանադրական դատարանը Սահմանադրությամբ, «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքով կամ Ընտրական օրենսգրքով չուներ վստահության հանրաքվե նշանակելու կամ այդպիսին անցկացնելու պահանջ կամ առաջարկ ներկայացնելու որոշում կայացնելու լիազորություն, 2․ Սահմանադրական դատարանը, համաձայն Սահմանադրության, պարտավոր էր լուծել ընտրական վեճը, ինչը նշանակում է վերջնական և անբողոքարկելի այնպիսի դատական ակտ կայացնել, որը բավարար չափով որոշակի է ընտրական վեճի կողմերի համար առ այն, թե իրավաչափ են արդյոք տվյալ դեպքում Նախագահի ընտրությունների արդյունքները և, ըստ այդմ, ուժի մեջ է մնում արդյոք Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի որոշումը Նախագահ ընտրվելու մասին, թե ոչ։ Այդպիսով, Սահմանադրական դատարանի որոշումը կհամապատասխաներ նաև իրավական որոշակիության սկզբունքին։ Փոխարենը՝ Սահմանադրական դատարանը, մի կողմից ֆորմալ առումով վավերացնելով ընտրությունների արդյունքները, առաջարկ կամ պահանջ էր ներկայացրել Ազգային ժողովին և Նախագահին՝ մեկ տարվա ընթացքում անցկացնել վստահության հանրաքվե։

Անգամ անկախ նրանից, որ նման լիազորություն Սահմանադրական դատարանը չուներ՝ բոլոր դեպքերում այլ պետական ինստիտուտներին առաջարկ կամ պահանջ ներկայացնելը որոշակիության խնդիր ունի, քանի որ չի ենթադրում հասցեատեր պետական ինստիտուտների անվերապահ պարտականություն ընդունել այդ առաջարկը կամ պահանջը՝ ելնելով վերջինիս ոչ հրամայական բնույթից, հետևաբար, այդ մասով պարզ չէ Սահմանադրական դատարանի որոշման իրավական հետևանքը։ Սահմանադրական դատարանը փաստացի վստահության հանրաքվեի անցկացումը թողել էր օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների հայեցողությանը՝ միաժամանակ վերջիններիս հանրաքվեի անցկացնելու պահանջ ներկայացնելու հիմք տալով Սահմանադրական դատարան դիմած Ստեփան Դեմիրճյանին։ Սա կարելի է նաև համարել Սահմանադրական դատարանի կողմից ընտրական վեճը լուծելու իր սահմանադրական լիազորության իրացումից փաստացի հրաժարում։

Սահմանադրական դատարանի վերոնշյալ անիրավաչափ, անորոշ և վիճահարույց որոշման հետևանքը եղավ այն, որ 2004թ․ մարտ ամսից ընդդիմությունը զանգվածային բազմահազարանոց միջոցառումներ կազմակերպեց՝ պահանջելով Նախագահից և Ազգային ժողովից ի կատար ածել Սահմանադրական դատարանի որոշումը։ Ի պատասխան այդ ցույցերի՝ իշխանությունը 12․04․2004թ․ անհամաչափ ուժ կիրառեց ցուցարարների նկատմամբ և ընդդիմության հանդեպ իրականացրեց շարունակական հետապնդումներ։

Սահմանադրական դատարանը, կայացնելով ՍԴՈ 412 որոշումը, ոչ թե իրականացրեց Սահմանադրության գերակայություն ապահովելու գործառույթը և դրանից բխող սահմանադրական կարգի պաշտպանության և հանրային համերաշխության վերականգնմանը նպաստելու իր առաքելությունը, այլ կամա թե ակամա հանրային և քաղաքական ցնցումների ու ոչ ժողովրդավարական գործընթացների պատճառ դարձավ։

Սահմանադրական դատարանի նման գործելակերպը քաղաքական չեզոքության խախտման ակներև ցուցիչ է։ Ընտրական շրջանում, երբ ցանկացած վարչակազմի կոնսոլիդացման աստիճանը նվազում է, և իշխանության՝ ընդդիմությանը հնարավոր փոխանցմամբ պայմանավորված՝ առաջանում է քաղաքական վակուում, Հայաստանի սահմանադրական դատարանը, հաշվի առնելով նաև ընդդիմության թեկնածուներից մեկի հանրային բարձր հեղինակությունը և քաղաքական պայքարում հաղթելու հնարավորությունները, ընտրական վեճը որոշակիորեն լուծելու փոխարեն մի կողմից ճանաչել է ընտրությունների արդյունքների օրինականությունը, իսկ մյուս կողմից իր որոշման մեջ արձանագրելով ընտրախախտումների և հանրային-քաղաքական ճգնաժամի առկայությունը՝ նախատեսել կամ առաջարկել-պահանջել է նշանակել վստահության հանրաքվե՝ փաստացի կասկածի տակ դնելով իր իսկ դիրքորոշումն ընտրությունների արդյունքների օրինականության վերաբերյալ։

Սահմանադրական դատարանը նման վարքագծով ոչ թե պաշտպանության տակ է առել Սահմանադրության 2-րդ անփոփոխ հոդվածը՝ ժողովրդաիշխանության սկզբունքը, այլ փորձ է արել սեփական լիազորություններն օգտագործել քաղաքական գործընթացի կողմերից յուրաքանչյուրի հաջողության պարագայում վերջինիս կողմից կոոպտացվելու և ինտեգրվելու համար։ Ըստ այդմ, Սահմանադրական դատարանի քննարկվող որոշման հիմքում դրված են գերազանցապես քաղաքական, այլ ոչ թե իրավական շարժառիթներ, ինչը հակոտնյա է Սահմանադրական դատարանի իրավական կարգավիճակին և պետական առաքելությանը։

2․ «Կուտակային կենսաթոշակների մասին» օրենքի սահմանադրականության դիմումներով Սահմանադրական դատարանի երկու որոշումը

«Կուտակային կենսաթոշակների մասին» օրենքն (այսուհետ՝ նաև Օրենք) Ազգային ժողովի կողմից ընդունվել է 22․12․2010թ․ և ուժի մեջ է մտել 09․01․2011թ․։ Օրենքով նախատեսվում է փաստացի նոր պարտադիր վճար, որը ենթակա է վճարման 1974թ․ և դրանից հետո ծնված բոլոր աշխատողների, անհատ ձեռնարկատերերի և նոտարների կողմից։ Նոր վճարները, ըստ Օրենքի, նպատակուղղվելու են մասնավոր հիմնադրամներին, որոնք ակումուլացնելու են յուրաքանչյուր վճարողի համար բացված անհատական հաշվում մուտքագրվող գումարները և կենսաթոշակային տարիքի հասնելուց հետո դրանք վճարելու են իրենց հասցեատերերին կամ վերջիններիս մահվան դեպքում՝ նրանց ժառանգներին։ Կենսաթոշակային այս նոր վճարների հիման վրա մեկնարկել է կուտակային կենսաթոշակային համակարգը, որն աստիճանաբար ամբողջովին փոխարինելու է բաշխիչ կենսաթոշակային համակարգին։

Օրենքը հարուցեց լայն հասարակության և խորհրդարանական ու արտախորհրդարանական ընդդիմադիր քաղաքական ուժերի խորն անհամաձայնությունն ու հակադրությունը, որը դրսևորվեց «Դեմ եմ» քաղաքացիական նախաձեռնության ձևավորմամբ, որին աջակցում էր նաև քաղաքական՝ խորհրդարանական և արտախորհրդարանական ընդդիմությունը։ Սկսվեցին զանգվածային բողոքի ակցիաներ, որոնց զուգահեռ Ազգային ժողովի ընդդիմադիր քաղաքական ուժերը, օգտվելով 2005թ․ խմբագրությամբ Սահմանադրության 101-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետով նախատեսված իրենց լիազորությունից, հավաքեցին անհրաժեշտ թվով պատգամավորների ստորագրություններ և դիմեցին Սահմանադրական դատարան՝ վիճարկելով Օրենքի մի շարք դրույթների սահմանադրականությունը՝ հատկապես հետևյալ հիմքերով․ Օրենքը հակասում է սեփականության սահմանադրական իրավունքին այնքանով, որքանով Օրենքում նշված սուբյեկտների աշխատանքային և ձեռնարկատիրական եկամուտներից նախատեսում է նոր պարտադիր մասհանում, որը չի տեղավորվում Սահմանադրությամբ նախատեսված հարկերի, տուրքերի և պարտադիր այլ վճարումների համակարգում, քանի որ ուղղվում է ոչ թե պետական կամ համայնքային բյուջեներ, այլ մասնավոր հիմնադրամներ, Օրենքում նախատեսվում են անձի իրավական վիճակը վատթարացնող կարգավորումներ, որոնք Սահմանադրության ուժով չեն կարող հետադարձ ուժ ունենալ, Օրենքը հակասում է Սահմանադրությամբ սահմանված՝ չափահաս աշխատունակ երեխաների՝ իրենց ծնողների համար հոգ տանելու դրույթին և Սահմանադրության նախաբանում նշված  քաղաքացիական և սերունդների համերաշխության սկզբունքին։

Սահմանադրական դատարանը 02․04․2014թ․ կայացրեց 1142 որոշումը, որը, ըստ էության, հակասում է իրավական որոշակիության սկզբունքին և հանդիսանում է օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների հետ հարաբերություններում Սահմանադրական դատարանի անհարկի «ինքնազսպման» արտահայտություն։ Այսպես, Սահմանադրական դատարանը Սահմանադրությանը հակասող և անվավեր ճանաչեց Օրենքի մի շարք դրույթներ, որոնք վերաբերում են կուտակային կենսաթոշակային համակարգի գործառման որոշ կառուցակարգերի, իսկ Օրենքի վիճարկվող այն դրույթները, որոնք առնչվում էին բուն կենսաթոշակային վճարների սահմանման սահմանադրականությանը, ճանաչվեցին Սահմանադրության համապատասխանող։ Ավելին, Սահմանադրական դատարանի որոշման մեջ առկա են իրար հակասող դիրքորոշումներ, երբ կուտակային կենսաթոշակային համակարգի սահմանադրական իրավաչափությունը որոշման մի հատվածում դրվում է կասկածի տակ, իսկ մյուս հատվածում նշվում է այդ համակարգի հիմնավորվածության և միջազգային տարածվածության մասին, քննարկվում են տնտեսագիտական բնույթի խնդիրներ, ինչպիսիք են՝ պետական պարտքը, բյուջեի դեֆիցիտը, ընթացիկ և հեռանկարային կենսապահովումը և այլ կոնցեպտներ, որոնց իրավական վերաբերելիությունը տվյալ հարցին բացակայում է, ինչպես նաև Սահմանադրական դատարանի որոշման պատճառաբանական մասում հստակ անդրադարձ չկա կուտակային կենսաթոշակային վճարների և դրանց պարտադիր գանձման սահմանադրական լինել-չլինելուն, ինչը հենց դիմումի առանցքն էր։ Փոխարենը՝ որոշման պատճառաբանական մասում Օրենքի համապատասխան իրավադրույթները ճանաչվել են Սահմանադրությանը համապատասխանող՝ առանց սպառիչ իրավական հիմքերի ներկայացման։

Սահմանադրական դատարանի որոշման հրապարակումից հետո իրավագիտական և իրավապաշտպան շրջանակներն իրենց մտահոգությունը հայտնեցին Սահմանադրական դատարանի անաչառության և ընդունված որոշման որակի վերաբերյալ։ Մասնավորապես,  այդ ժամանակ ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպան Կարեն Անդրեասյանը տարակուսանք հայտնեց Սահմանադրական դատարանի որոշման որոշակիության վերաբերյալ՝ նշելով, որ ինքը և իր 40 իրավաբանից կազմված աշխատակազմը դժվարանում են մեկնաբանել այդ որոշումը, և ինքը դժվար է կողմնորոշվում՝ կուտակային կենսաթոշակային համակարգը պարտադիր բնույթ է կրում, թե ոչ[36]։

Սահմանադրական դատարանի սույն որոշման բնույթն այնպիսին է, որ կրկին փորձ է արվում «հավասարակշռություն» պահպանել քաղաքական իշխանության և ընդդիմության ու վերջինիս աջակցող քաղաքացիական հասարակության միջև։ Մի կողմից Սահմանադրական դատարանն իշխող վարչակազմի քաղաքականության համար առանցքային նշանակություն ունեցող Օրենքի գործողության համար ստեղծեց սահմանադրական-իրավական հիմք՝ հանձինս իր որոշման, իսկ մյուս կողմից, հաշվի առնելով Օրենքին հասարակության և ընդդիմության սուր հակազդեցությունը, Օրենքի մի քանի՝ համակարգային առումով ոչ էական դրույթներ ճանաչվեցին հակասահմանադրական։

Սույն համատեքստում պատահական չէ, որ Սահմանադրական դատարանն իր որոշման մեջ հիշատակեց դեռևս 2005-2006թթ․ Նախագահի և Կառավարության կողմից ընդունված իրավական ակտերը, որոնցով կուտակային կենսաթոշակային համակարգի ներդրումը հռչակվել էր ռազմավարական նպատակ։ Նման կերպ Սահմանադրական դատարանն առավել ցցուն դարձրեց իր լոյալությունը քաղաքական իշխանության կողմից վարվող կուրսի նկատմամբ։ Հատկանշական է, որ Սահմանադրական դատարանի կողմից մատնանշված՝ Նախագահի հրամանագիրն ու Կառավարության որոշումը, որոնք նաև ընդունվել էին Օրենքից տարիներ առաջ, չէին կարող իրավական նշանակություն ունենալ Օրենքի սահմանադրականության հարցում որևէ որոշման հանգելու համար, քանզի ունեին ավելի ցածր իրավաբանական ուժ և դրանցով հաստատվել էին սոսկ հայեցակարգեր՝ ռազմավարական բնույթի փաստաթղթեր, որոնք ունեին քաղաքական-ծրագրային, սակայն ոչ իրավական նշանակություն։

2014թ․ Ազգային ժողովի ընդդիմադիր 33 պատգամավորի անունից Սահմանադրական դատարան մուտքագրվեց նոր դիմում, որը վերաբերում էր Օրենքի և «Եկամտային հարկի» մասին օրենքի որոշակի դրույթների սահմանադրականությանը։

Դիմողները հիմնականում պնդում էին, որ Օրենքում, այդ թվում ի կատարումն Սահմանադրական դատարանի նախորդ որոշման, կատարված փոփոխությունները կատարվել են, ինչպես նաև «Եկամտային հարկի» մասին օրենքն ընդունվել է ընթացակարգային էական խախտումներով, Օրենքում հստակեցված չէ, թե ի վերջո կուտակային կենսաթոշակային հիմնադրամներ մուտքագրվող վճարներ կատարելն իրավունք է, թե պարտականություն, ինչն իրավական որոշակիության սահմանադրական սկզբունքի խախտում է, «սոցիալական վճար» նոր եզրույթը, որը վերաբերում է մասնավոր հիմնադրամներ կատարվող վճարներին, կրկին չի համապատասխանում պարտադիր վճարները բնութագրող սահմանադրական դրույթին, որպիսի պայմաններում վերջինիս գանձումը դառնում է հակասահմանադրական, և վիճարկվող օրենքները, վատթարացնելով անձի իրավական վիճակը, ըստ էության, ունեն հետադարձ ուժ, ինչը ևս հակասահմանադրական է։

Ինչպես երևում է վերոնշյալից, Սահմանադրական դատարանի նախորդ որոշման իրավական և գործնական խութերի պատճառով անհրաժեշտություն էր առաջացել խնդիրը, իրավական որոշակի ձևափոխումներով հանդերձ, կրկին բարձրացնել սահմանադրական արդարադատության մարմնի առջև։ Ընդսմին, Սահմանադրական դատարանը երկրորդ դիմումի նկատմամբ կիրառեց միևնույն մոտեցումը՝ հայեցակարգային առումով վիճարկվող օրենքներում հակասահմանադրականություն չարձանագրելով, ներառյալ պատշաճ իրավական գնահատական չտալով վիճարկվող օրենքների մշակման և ընդունման գործընթացի ընթացակարգային լուրջ խախտումներին և միևնույն ժամանակ կանգ առնելով ոչ էական բնույթի հարցադրումների վրա և հատկապես քննարկելով դրանց սահմանադրականության հարցը[37]։

Այսպիսով, կարելի է գալ այն եզրակացության, որ Սահմանադրական դատարանի քննարկվող որոշումներով սահմանադրական արդարադատության հայրենական մարմինն առավելապես իրականացրել է իշխող վարչակազմի քաղաքականության իրավաբանական ամրագրում, այլ ոչ թե ներկայացված օրենքների սահմանադրականության անաչառ դատական վերահսկողություն։

3․ 2013թ․ դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ստորագրված՝ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Ռուսաստանի Դաշնության կառավարության միջև «Հայռուսգազարդ» փակ բաժնետիրական ընկերության բաժնետոմսերի առուվաճառքի և հետագա գործունեության պայմանների մասին համաձայնագրում ամրագրված պարտավորությունների` Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ գործով Սահմանադրական դատարանի որոշումը։

19․12․2013թ․ Սահմանադրական դատարանը, իրացնելով միջազգային պայմանագրի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանությունը որոշելու իր սահմանադրական լիազորությունը, կայացրեց ՍԴՈ 1131 որոշումը, որով Սահմանադրությանը համապատասխանող համարեց ռուսական «Գազպրոմ» ընկերության Հայաստանի դուստր ընկերությունում Հայաստանի Հանրապետությանը պատկանող 20 տոկոս բաժնետոմսերի օտարում և «Հայռուսգազարդ» ՓԲԸ-ին մենաշնորհային և արտոնյալ կարգավիճակի վերապահում նախատեսող միջազգային պայմանագիրը (այսուհետ՝ նաև Պայմանագիր)։

Նշված միջազգային պայմանագիրը, մասնավորապես, նախատեսում է, որ Հայաստանի Հանրապետություն ներմուծվող գազը չի կարող տարանցիկ ճանապարհով  առաքվել այլ երկրներ, Հայաստանի Հանրապետությունը պարտավոր է բարենպաստ պայմաններ ստեղծել «Հայռուսգազարդի» ներդրումների համար, ապահովել «Հայռուսգազարդի» նվազագույն շահութաբերությունը, մինչև 2043թ․ որևէ նորմատիվ ակտով չփոփոխել կամ չվերացնել ռուսական «Գազպրոմ» ԲԲԸ-ի, «Հայռուսգազարդ» ՓԲԸ-ի և նրանց իրավահաջորդների՝ սույն միջազգային պայմանագրով սահմանված իրավունքներն ու արտոնությունները, առանց ռուսական կողմի համաձայնության երրորդ երկրներից գազ չներմուծել և այլն։

Սույն միջազգային պայմանագիրը, ըստ էության, սահմանում է Հայաստանի տնտեսական ինքնիշխանության մասնակի ժամանակավոր զիջում օտարերկրյա մասնավոր կազմակերպությանը՝ խախտելով Սահմանադրության այդ ժամանակ գործող խմբագրության մի շարք դրույթներ։ Այսպես, Սահմանադրության 1-ին հոդվածի համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետությունն ինքնիշխան, ժողովրդավարական, սոցիալական, իրավական պետություն է:

Սահմանադրության 2-րդ հոդվածի համաձայն՝ իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին։

Ժողովուրդն իր իշխանությունն իրականացնում է ազատ ընտրությունների, հանրաքվեների, ինչպես նաև Սահմանադրությամբ նախատեսված պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց միջոցով:

Նշված իրավադրույթները 2005թ․ խմբագրությամբ Սահմանադրության 114-րդ հոդվածի ուժով անփոփոխելի են և կազմում են Սահմանադրության համակարգի հիմնասյուները։

Սահմանադրության մեկնաբանություններում Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխանությունը վերլուծվում է երկու առումով՝ ներքին և արտաքին:

Ներքին իմաստով ինքնիշխանության սահմանադրական սկզբունքը նշանակում է պետության գերակայությունը և լիիշխանությունը երկրի ներսում և քաղաքական համակարգի այլ կազմակերպությունների նկատմամբ։ Պետության մենաշնորհային իրավունքն է իրականացնել օրենսդիր, գործադիր և դատական գործառույթները[38]։

Պետության արտաքին ինքնիշխանությունը վերաբերում է միջպետական հարաբերություններում Հայաստանի Հանրապետության անկախությանը և իրավահավասարությանը՝ որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ՝ ներառելով այլ պետությունների կողմից Հայաստանի ներքին գործերին միջամտելու անթույլատրելիությունը և միջազգային կազմակերպություններին անդամակցումն իրավահավասարության սկզբունքով[39]։

Ըստ Սահմանադրության մեկնաբանությունների՝ ժողովրդավարական պետություն նշանակում է այնպիսի պետություն, որտեղ պետության ներկայացուցչական մարմիններն ընտրովի են, ապահովվում է այդ մարմինների մշտական կապը բնակչության հետ, որոշումների ընդունումը կատարվում է մեծամասնության կամքով։ Ժողովրդավարական պետության և ժողովրդաիշխանության սահմանադրական սկզբունքների կենսագործումը պայմանավորված է նաև մարդկանց, նրանց խմբերի  և ողջ հասարակության պետական ներդաշնակեցմամբ[40]։

Սահմանադրության 1-ին և 2-րդ հոդվածներով սահմանված ինքնիշխանության, ժողովրդավարության և ժողովրդաիշխանության սկզբունքները քննարկելով նշյալ իրավամեկնաբանության լույսի ներքո՝ ստացվում է, որ Հայաստանի Հանրապետության ներքին և արտաքին քաղաքականությունը պետք է լինի անկախ այլ պետությունների և մասնավոր կազմակերպությունների միջամտությունից, Հայաստանի Հանրապետությունն ունի մենաշնորհ օրենսդիր, գործադիր և դատական գործառույթների իրացման հարցերում, ինչը բացառում է նշյալ գործառույթներից որևէ մեկի կամ դրա մի մասի հանձնում այլ պետությանը կամ մասնավոր կազմակերպությանը։

2005թ․ խմբագրությամբ Սահմանադրության 89-րդ հոդվածի 4-րդ կետի համաձայն՝ Կառավարությունն իրականացնում է ֆինանսատնտեսական, վարկային և հարկային միասնական պետական քաղաքականություն։

2005թ․ խմբագրությամբ Սահմանադրության 62-րդ հոդվածի համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետությունում օրենսդիր իշխանությունն իրականացնում է Ազգային ժողովը:

Գազի ներմուծումը, գազամատակարարումը և գազի գնագոյացումը հանդիսանում են Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական քաղաքականության ոլորտային ուղղություններից, որը նախորդ խմբագրությամբ Սահմանադրության 89-րդ հոդվածի 4-րդ կետի ուժով Հայաստանի Հանրապետության անունից իրականացնում է Կառավարությունը։

Պետության քաղաքականության իրականացումը գազի ոլորտում նշանակում է ոլորտի կառավարումը՝ ռազմավարությունների ընդունման, օրենսդրական նախաձեռնությունների մշակման և Ազգային ժողովի քննարկմանն ու ընդունմանը ներկայացնելու, ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերի ընդունման և դրանց կատարման ապահովման, հարկային և մաքսային վարչարարության, միջազգային տնտեսական հարաբերությունների իրականացման՝ ներառյալ գազամատակարարման այլընտրանքային ուղիների և կոնտրագենտների որոնման, գազի գնագոյացման կառուցակարգերի նկատմամբ վերահսկողության, գազի՝ որպես ապրանքի շուկայական նշանակության, բնակչության սպառման ծավալների ուսումնասիրության և դրանց հիման վրա հանրօգուտ նշանակություն ունեցող որոշումների կայացման և այլ գործիքների միջոցով։

Ազգային ժողովը, իր հերթին, օրենսդրական քաղաքականություն իրականացնելու իր մենաշնորհն իրացնելով, պետք է իրավասու լինի պետության տնտեսական քաղաքականության ոլորտում՝ ներառյալ գազի ոլորտում, ընդունել Կառավարության նշված գործիքակազմերին համահունչ օրենքներ և վերահսկողություն իրականացնել Կառավարության և գործադիր իշխանության այլ մարմինների գործունեության նկատմամբ։

Տվյալ պարագայում ակնհայտ է, որ Պայմանագրով գազի ոլորտում տնտեսական քաղաքականության գործիքակազմի մեծ մասը Հայաստանի Հանրապետության կողմից փոխանցվում է ռուսական «Գազպրոմ» ընկերությանն ու իր հայաստանյան դուստր կազմակերպություն «Հայռուսագազարդին», որը Պայմանագրի վավերացումից հետո անվանափոխվեց «Գազպրոմ Արմենիայի», քանի որ Հայաստանի Հանրապետությունը դադարեց այդ կազմակերպության բաժնետեր լինելուց՝ բաժնետոմսերի վերջին՝ 20 տոկոս փաթեթը վաճառելով ռուսական կողմին։

Կարելի է արձանագրել, որ Պայմանագրի դրույթներն առնվազն այս մասով հակասում են  Սահմանադրական դատարանի քննարկվող որոշման ընդունման ժամանակ գործող խմբագրությամբ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 1-ին հոդվածին, 2-րդ  հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերին, 62-րդ հոդվածի 1-ին մասին և 89-րդ հոդվածի 4-րդ կետին, քանի որ գազի ոլորտում Հայաստանի Հանրապետության կողմից քաղաքականություն իրականացնելու մենաշնորհը մեծամասամբ փոխանցվել է Ռուսաստանի կապիտալով մասնավոր կազմակերպության, որի նկատմամբ Հայաստանն այսուհետ հաճախ հանդես է գալու որպես ստորադաս սուբյեկտ։ Արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության օրենսդիր և գործադիր իշխանությունները չեն ունենալու գործուն կառուցակարգեր՝ ապահովելու իրենց ձևավորած ժողովրդի շահերը գազային քաղաքականության ոլորտում։

Հատկանշական է, որ այդ ժամանակ գործող իշխանությունը, հանձին Նախագահի և Ազգային ժողովի քաղաքական մեծամասնության, իր նախընտրական ծրագրերում չէր նշել, որ ընտրության պարագայում երկրի գազային ինքնիշխանությունը զիջելու է այլ կազմակերպության, որպիսի պայմաններում Պայմանագիրը հակասում է նաև ժողովրդաիշխանության սկզբունքին, քանի որ ինքնիշխանության զիջման որևէ հարց պետք է լուծվի կա՛մ ժողովրդի կողմից ուղղակիորեն՝ հանրաքվեով, կա՛մ առնվազն ժողովրդի գիտակցված պատվիրակմամբ՝ խորհրդարանի և կառավարության կողմից՝ ընտրություններում վստահության քվե տալով նման նախընտրական ծրագրային դրույթ ունեցող քաղաքական ուժին։

Փաստացի Սահմանադրական դատարանը Սահմանադրությանը համապատասխանող ճանաչեց հակասահմանադրական Պայմանագիրը։ Ավելին, Սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ 1131 որոշման ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Սահմանադրական դատարանը փաստացի չի իրականացրել Պայմանագրի սահմանադրականության ստուգում, քանի որ այդ որոշման մեջ, ըստ էության, բացակայում է պատճառաբանական մասը, և հայտնի չէ, թե որ հիմքերով և հիմնավորումներով է Սահմանադրական դատարանը հանգել այն որոշման, որ Պայմանագիրը համապատասխանում է Սահմանադրությանը։

Կարելի է վստահորեն պնդել, որ Սահմանադրական դատարանի սույն որոշումն ունեցել է քաղաքական-կուսակցական ենթատեքստ և պայմանավորված է եղել ժամանակի իշխող կուսակցության քաղաքական կուրսի սպասարկման հանձնառությամբ, որը Սահմանադրական դատարանը ենթադրաբար ստանձնել էր։ 2013թ․ դեկտեմբերի 2-ին Պայմանագրի ստորագրմանը նախորդել էր 2013թ․ սեպտեմբերի 3-ին Հայաստանի նախագահի Մոսկվայի հայտարարությունը Մաքսային Միությանը (Եվրասիական Տնտեսական Միությանը) Հայաստանի միանալու մասին, որի տրամաբանական շարունակությունն էր Հայաստանում Ռուսաստանի տնտեսական դիրքերի ամրապնդմանն ուղղված Պայմանագիրը։ Սահմանադրական դատարանը ստանձնեց այս քաղաքական գործընթացի սահմանադրական լեգիտիմացման գործառույթը՝ շեղվելով իր սահմանադրական կարգավիճակից։

4․ Քրեական օրենսգրքի 300․1 հոդվածը հակասահահմանադրական ճանաչելու մասին Սահմանադրական դատարանի որոշումը

Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի դիմումի հիման վրա Սահմանադրական դատարանը 26․03․2021թ․ կայացրեց 1586 որոշումը, որի համաձայն՝ ՀՀ նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի, ՀՀ պաշտպանության նախկին նախարար Միքայել Հարությունյանի, ՀՀ զինված ուժերի գլխավոր շտաբի նախկին պետ Սեյրան Օհանյանի, ՀՀ պաշտպանության նախարար նախկին տեղակալ Յուրի Խաչատուրովի մասնակցությամբ քրեական գործով վերջիններիս առաջադրված մեղադրանքի հիմքում ընկած Քրեական օրենսգրքի 300․1 հոդվածը ճանաչվեց ՀՀ Սահմանադրությանը հակասող և անվավեր։

Որոշման հիմքում ընկած է այն թեզը, թե խնդրո առարկա հոդվածը, սահմանելով սահմանադրական կարգի տապալման հանցակազմը, վերջինս սահմանել է անորոշ, և ամբաստանյալների համար օբյեկտիվորեն պարզ չէ, թե ինչում են իրենք մեղադրվում, ինչպես նաև դատարանը չի կարող քրեական գործով դատական ակտ կայացնել՝ ելնելով քրեական օրենքի նշյալ նորմի անորոշ և, հետևաբար, անհասկանալի լինելուց։

Սահմանադրական դատարանը, կայացնելով նշյալ որոշումը, այն, ըստ էության, չի պատճառաբանել, որոշումը համեմել է իր նախընթաց որոշումներից կատարված բազմաթիվ հղումներով՝ առանց դրանք ենթարկելու պատշաճ իրավավերլուծության, որպեսզի պարզ դառնա, թե այդ որոշումներն ինչ առնչություն, վերաբերելիության և կարևորություն ունեն խնդրո առարկա գործի հետ, և որոնք են այդպիսով Սահմանադրական դատարանի եզրահանգումներն այդ որոշումների մասով, Վենետիկի հանձնաժողովի և ՄԻԵԴ-ի՝ նույն գործով ընդունված խորհրդատվական եզրակացությունների բովանդակությունը ձևախեղելով՝ վերջիններս անհիմն կերպով որակել է որպես Քրեական օրենսգրքի 300․1 հոդվածի անորոշությունը հիմնավորող ակտեր այն դեպքում, երբ այդ եզրակացությունները վկայում են ճիշտ հակառակի մասին, սահմանել է, որ ՀՀ Սահմանադրության 1-5 հոդվածները և 6-րդ հոդվածի 1-ին մասը և փաստացի նաև «սահմանադրական կարգ» իրավական եզրույթը բավարար չափով որոշակի չեն, որպեսզի վերջիններիս գործողության փաստացի դադարեցումն իբրև Քրեական օրենսգրքի 300․1 հոդվածի օբյեկտիվ կողմի հատկանիշ համարվի որոշակի՝ առանց պատշաճ կերպով պատճառաբանելու իր այդ պնդումը, իսկ իրականում կատարելով իրավական պետության սահմանադրական դատարանին անհարիր իրավական պնդումներ։

Արդյունքում Սահմանադրական դատարանի նշյալ որոշման հիման վրա ամբաստանյալ նախկին պաշտոնատար անձանց նկատմամբ հարուցված քրեական գործը Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանի կողմից կարճվել է։

Սահմանադրական դատարանի այս դատական ակտը․ լինելով անորոշ, անհիմն և կանխակալ, ակնհայտորեն ի ցույց է դնում Սահմանադրական դատարանի քաղաքական մոտիվացվածությունը և Սահմանադրական դատարանի մի շարք դատավորների և նախորդ վարչակազմերի հետ անձնական կապերով կաշկանդված լինելու հետևանքով նրանց վերաբերող հարցով օբյեկտիվ որոշում կայացնելու անընդունակությունը։

   Սահմանադրական դատարանի գործունեության վերոնշյալ ինստիտուցիոնալ և գործնական թերությունները պայմանավորում են հանրության շրջանում այս ինստիտուտի նկատմամբ վստահության ցածր մակարդակը, որը հիմնավորվում է նաև սոցիոլոգիական տվյալներով։ Այսպես Եվրոպական Միության «Արդարադատության մոնիթորինգ ծրագիր Հայաստան» ծրագրի շրջանակներում 2016թ․ կատարված ուսումնասիրությունը փաստում է, որ Հայաստանի հանրության շուրջ 67 տոկոսը չի վստահում դատական համակարգին՝ ներառյալ Սահմանադրական դատարանին[41]։ Համանման տվյալներ են պարունակում նաև ԱՄՆ-ի միջազգային հանրապետական ինստիտուտի (IRI) կողմից Հայաստանում 2019թ․ սեպտեմբեր- հոկտեմբեր ամիսներին անցկացված հարցման արդյունքները[42]։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌՈՒՑԱԿԱՐԳԵՐԻ ԲԱՐԵՓՈԽՄԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ

Վերոշարադրյալն ի ցույց է դնում Հայաստանի սահմանադրական արդարադատության համակարգում առկա կառուցակարգային, քաղաքական և համակարգային խորքային խնդիրները։ Վերջիններս չեն կարող լուծվել կոսմետիկ փոփոխություններով․ հարկավոր են հատու միջոցներ, որոնք կփոխեն սահմանադրական արդարադատության համակարգի կառուցակարգային հիմքերը և կչեզոքացնեն կուսակցական կողմնորոշումներով պայմանավորված արդարադատության իրականացման արատավոր ավանդույթը։

Հաշվի առնելով այն, որ շուրջ 25 տարի Հայաստանում գործում է սահմանադրական արդարադատության մայրցամաքային համակարգը, որը քննարկված օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով կենսունակ չի գտնվել և պատշաճորեն չի ապահովել Սահմանադրության գերակայությունը և իրավակիրառ պրակտիկայի սահմանադրականացումը՝ նպատակահարմար է քննարկել Հայաստանում սահմանադրական արդարադատության ամերիկյան մոդելի ներդման հարցը, որի ներքո առաջարկվում է հետևյալ քայլերի կատարումը՝

1․ Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների միաձուլում և բարձրագույն դատական ատյանի՝ Գերագույն դատարանի ստեղծում, որը կունենա նորմատիվ իրավական ակտերի՝ ՀՀ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցերով վերջնական որոշում կայացնելու լիազորություն,

2․ Բոլոր ատյանների դատարաններին իրենց վարույթում գտնվող գործերով կիրառման ենթակա նորմատիվ իրավական ակտերի՝ ՀՀ Սահմանադրությանը համապատասխանության որոշման լիազորության տրամադրումը՝ տվյալ դատարանի համապատասխան դատական ակտը վերադաս դատական ատյան բողոքարկելու հնարավորությամբ,

3․ Գերագույն դատարանի դատավորների նշանակման համար կիրառել այն նույն կարգը, ինչ գործում է գործող Սահմանադրությամբ Սահմանադրական դատարանի պարագայում և  ձևավորել երեք պալատ՝ քրեական, քաղաքացիական և վարչական գործերով, որոնցից յուրաքանչյուրում կգործի տասնմեկական դատավոր, իսկ սահմանադրական գործերը Գերագույն դատարանը կքննի ամբողջ կազմով՝ պլենումի սկզբունքով։

Գերագույն դատարանի ստեղծմամբ Հայաստանի դատական համակարգում կգործի մեկ միասնական բարձրագույն դատական ատյան, որի որոշումները կունենան համապարտադիր նշանակություն բոլոր մնացյալ դատարանների, ինչպես նաև իրավակիրառող պետական մարմինների և այլ սուբյեկտների համար, կլուծվի նաև Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների լիազորությունների հակասության և հարաբերակցության անորոշության հարցը։ Գերագույն դատարանը կմեկտեղի ընդհանուր իրավասության բարձրագույն դատարանի և սահմանադրական ատյանի կարգավիճակները՝ ստանձնելով իրավանախորդ երկու դատարանների լիազորությունները՝ նոր կառուցակարգերով և նորմատիվ նոր միջավայրում։

Նորմատիվ իրավական ակտերի սահմանադրականության որոշման գործառույթ վերապահելով բոլոր ատյանների դատարաններին՝ վերջիններիս հնարավորություն կտրվի իրենց վարույթում գտնվող գործերով իրականացնել Սահմանադրության պաշտոնական մեկնաբանում և հակասահմանադրական ճանաչել և այդ հիմքով չկիրառել օրենքների ու այլ նորմատիվ իրավական ակտերի դրույթներ։ Ընդ որում, ստորադաս դատարանների այդ դատական ակտերը կարող են բողոքարկվել վերադաս ատյաններ՝ ընդհուպ մինչև Գերագույն դատարան, որը լիազորված կլինի կայացնել վերջնական որոշումներ։

Նշված փոփոխությունը, որն ամերիկյան մոդելի եվրոպական իմպլեմենտացիայի դրսևորում է և այս կամ այն ձևով գործում է Իսպանիայում, Պորտուգալիայում, Էստոնիայում, Սկանդինավյան երկրներում, թույլ կտա լուծել սահմանադրական վերահսկողության գործառույթը կենտրոնացնելու և ընդհանուր իրավասության դատարանից այն տարանջատելու հետ կապված մի շարք գործառութային խնդիրներ՝ դատարանների միջև սիներգիայի ապահովում, սահմանադրականության վերաբերյալ որոշումների կիրառում և կատարում, դատական վարույթի ժամկետների անհարկի երկարացման խնդրի էական կանոնակարգում, սահմանադրական իրավունքների արդյունավետ պաշտպանություն։

Առաջարկվող փոփոխությունները կլուծեն այնպիսի հիմնարար սոցիալ-իրավական խնդիր, ինչպիսին է՝ հետհեղափոխական Հայաստանում Սահմանադրական դատարանի նկատմամբ հանրային վստահության ահռելի պակասորդը։ Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների միավորումը թույլ կտա ազդարարել դատական համակարգի խորհրդանշական «նոր սկիզբ», դատական համակարգի վերագործարկում՝ այդպիսով կիրառելով դատական իշխանության համակարգում անցումային արդարադատության գործիքակազմ և որպես արդյունք լեգիտիմություն հաղորդելով վերագործարկված դատական համակարգին։

Այս համատեքստում խիստ կարևոր է մատնանշել նաև, որ «նոր սկզբին» զարկ տալը հնարավոր չէ առանց կադրային վերափոխումների։ Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների գործունեության նկատմամբ հանրային ցածր վստահությունը, այլևայլ ինստիտուցիոնալ խնդիրներից բացի կապված է այդ դատարանների կազմի հետ։ Գերագույն դատարանի ստեղծումը, կարծում ենք, հնարավորություն կտա լուծել գործող դատավորների հետագա պաշտոնավարման և նոր դատավորների նշանակման հարցը՝ Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների վերացման հիմքով դադարած համարելով այդ դատարանների այն դատավորների պաշտոնավարումը և ձեռնարկելով նոր դատավորների նշանակումը, որոնց շարքում կարող են լինել նաև գործունեությունը դադարած նշյալ դատարանների դատավորները, եթե նրանց առաջադրող և հաստատող պետական մարմինները նման որոշումների հանգեն։

Սա կարելի է համարել դատական համակարգի վեթինգի մի բաղադրիչ, որը կլուծի բարձրագույն դատական ատյանի դատավորների բարեվարքության համատարած ստուգման և, ըստ անհրաժեշտության, զտման հարցը։

4․ ԴԱՏԱՎՈՐՆԵՐԻ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՎԵՐԱՊԱՏՐԱՍՏԱՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՎԵՐԱՆԱՅՈՒՄ

Դատաիրավական համակարգի ֆունկցիոնալության մակարդակի նկատելի բարելավման և այդ թվում նոր բարձրագույն դատական ատյանի գալիք բոլոր հնարավոր կազմերի մասնագիտական որակների, իրավագիտակցության և արհեստավարժության մակարդակի բարձրացման համար հարկավոր է էապես բարելավել կադրային բանկի կրթական և որակավորման աստիճանը։ Այդ նպատակով հարկավոր է ստեղծել ինստիտուցիոնալ և գործնական նախադրյալներ իրապես արհեստավարժ դատավորներ ունենալու համար։ Մասնավորապես, անհրաժեշտ է Արդարադատության ակադեմիայի խորքային բարեփոխում, դատավորների թեկնածուների մրցույթների, ընտրության, նրանց կրթության, վերապատրաստման և առաջխաղացման գործընթացի բարձր արդյունավետության համակարգի ներդրում։ Ըստ այդմ հարկ է վերանայել Արդարադատության ակադեմիայի կազմավորման կարգը՝ դրանում, ի թիվս Արդարադատության նախարարության, Դատախազության և դատարանների ներկայացնուցիչների ընդգրկելով նաև փաստաբանների, Նախագահի և իրավապաշտպան հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների։ Բացի այդ հարկավոր է բարձրացնել նաև Դատավորների ընդհանուր ժողովի ուսումնական, էթիկայի և կարգապահական հարցերով ու դատավորների գործունեության գնահատման հանձնաժողովների կազմավորման և գործունեության թափանցիկությունն ու գործառնման արդյունավետությունը։

Պակաս կարևոր չէ նաև իրավաբանական կրթության նոր հայեցակարգի մշակումը՝ նպատակադրվելով արմատապես վերանայել իրավաբանների պատրաստման ամբողջ կոնցեպտը՝ սկսած դասավանդվող առարկաներից մինչև դասավանդման մեթոդներն ու դասախոսների բարեվարքությունը:

Նշված փոփոխությունների կատարումը հնարավորություն կտա ստեղծել անհրաժեշտ իրավական, քաղաքական և բարոյահոգեբանական հիմքեր դատական իշխանության նկատմամբ հանրության սասանված վստահությունը վերականգնելու և այդպիսով երկրում սահմանադրական օրինականության պաշտպանության մակարդակը բարձրացնելու համար։

«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)

Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)

---

[1]    Конституционный мониторинг в механизме конституционнго правообразования, Евразийский юридический портал,  https://www.eurasialegal.info/index.php?option=com_content&view=article&id=4121%253,             Ստեփանյան Ա.  Սահմանադրական մշտադիտարկումը սահմանադրականության մակարդակի  գնահատման հարցում, «Արդարադատություն»  գիտական հանդես, 2018 2 (43), էջ 15-18։

[2]   John Marshall, Marbury v. Madison, and Judicial Review, https://edsitement.neh.gov/lesson-plans/john-marshall-marbury-v-madison-and-judicial-review

[3] Նաև Նազարյան Հ․, Սահմանադրական արդարադատության միջազգային փորձից, 2002թ․, http://www.concourt.am/armenian/structure/members/nazaryan/nazaryan2002.pdf, էջ 5, 8-10, 13-14։

[4] Campillay Emilio A․G․ Constitution and Judicial Review: Comparative Analysis, 2017, p. 9, https://www.researchgate.net/publication/317226092_Constitution_and_Judicial_Review_Comparative_Analysis

[5]   Նաև Mead Lawrence M., Teaching Public Policy: Linking Policy and Politics, Journal of Public Affairs Education, 2013, file:///C:/Users/Admin/Downloads/JPAE-Yildiz-etal-PPinTR-2011.pdf , pp. 389-403։

[6]   Նաև Solyom L., Constitutional Justice-Some Comparative Remarks, Report, Conference “Constitutional Justice and the Rule of Law”, 2003, https://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-JU(2003)030-e 

[7]   Конституции стран мира, библиотека конституций Пашкова Р., https://worldconstitutions.ru

[8]   Նույն տեղում։

[9]  Ֆրանսիայի Սահմանադրության 61-րդ հոդվածի 1-ին մաս

[10]   Stone S. Alec, The Politics of Constitutional Review in France and Europe, International Journal of Constitutional Law, 2007, pp. 84-85, https://watermark.silverchair.com/mol041.pdf?token=AQECAHi208BE49Ooan9kkhW_Ercy7Dm3ZL_9Cf3qfKAc485ysgAAAlIwggJOBgkqhkiG9w0BBwagggI_MIICOwIBADCCAjQGCSqGSIb3DQEHATAeBglghkgBZQMEAS4wEQQM6QB0i7hXy8KoPjEVAgEQgIICBWpDUiRPAGnc8Y46mPh05C6hb2TSzn3ZFly9rFNhhcj_WFwiw7GNYttyMIWzrdhdvFUXwiYBbqyUaBygyVPJua_jlX-5qApZ84WIbNurAae0VGdom842qEBGw6Z6l_zMvMXFBJzKExZ6JEbRbZ06XaAR-x8iKgMVccwk3bK7ssAVWJjkxTOPsGIULo7xlc17JyQeOIHfRT2ROI1w6HA1zf-vcFX9q6hLOJOW5gq0cDXRzzxf_OngppxZuSwgLRbJnrK4uiLnIp8Le3PXK4EY6B_VvY-CmHrFcnMxNtjp4heiUPif_2zbLYKiCmUBXYwxqSje-N9Zm5Z2wkqpO0BM-yMzG1xo3SGGvfWljm7wfULyz7aL1SV1OAy5QrU1HP1lBG3hF4HiaWNHdlMMM6oneSWkaGbO5q55YczSFtdgdCsiJCjIwYkboQ-Y0ht9a01kNTA22b5neQYyIX0-lQYmVQnowgdjbU_NTw4KxWXK8sdv0j1zBjGCyYo_ApRVbTx5Ox4PWNPgLTOlguZ3MBC9vTXw-8EIfDXryQD1HGaHQN4jf3U3dtI6Z064KZIxKtYfBcfgMmY6995qWyplChwcla7UyMuw5Vm4EDBWWwQ_GGqnJXkek9WQDj4U-ciEuS5zxe-hPBu_HAReZdyhKqmg3VIGLUsfREA1HES8LMOG7mnMM_EaHn4

[11]  Kelsen H․ La garantie juridictionnelle de la Constitution [ The Jurisdictional Protection of the Constitution ], 44 R.D.P. 197 (1928) pp. 221-241։

[12]  European Commission for Democracy Through Law (Venice Commission),  Study on Individual Access to Constitutional Justice, 2010, p. 23, https://www.venice.coe.int/WebForms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2010)039rev-e

[13] Նաև Stone S. Alec, նշվ․ աշխ․, էջ 89։

[14]  Նաև նույն տեղում, էջ 10։

[15] Իրավունքի  և քաղաքականության հարաբերակցության մասին,  Սաֆարյան Գ․, Դիլանյան Ա․․, Մելքոնյան Դ․, Մեղրյան Ս․, Ստեփանյան Վ․ և այլք,  Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության մեկնաբանություններ,  «Իրավունք», 2010թ․, էջ 918-920։

[16]   Նույն տեղում, էջ 13-14, Campillay Emilio A․G․, նշվ․ աշխ․, էջ 20։

[17] Гаджиев Г., Самостоятельная и сильная судебная власть, 2003, http://www.concourt.am/armenian/con_right/3.21-2003/G.%20Hajiev.htm

[18] Марченко М.Н. Судебное правотворчество и судейское право, 2017, с. 76-77, Гаджиев Г.А., Конституционный принцип самостоятельности судебной власти в Российской Федерации на основе решений Конституционного суда РФ, Журнал российского права, 2003, N, с.10-11.

[19]    Милчакова О., Конституционный суд Македонии как гарант верховентства права, Конституционное правосудие, выпуск 1(59) 2013г., с. 58-59․

[20] Սահմանադրական դատարանի 2006-2019թ․ հաղորդումներ, http://www.concourt.am/armenian/report/index.htm

[21]   Բարձրագույն դատական խորհրդի տարեկան հաղորդում, Երևան 2019թ․, էջ 52, http://new.court.am/storage/uploads/files/service-page/T63G7RkWdVgDqUNjPVQM5ddAQiTGmCyQJhrhWaXm.pdf?fbclid=IwAR2Wruyn9nr0apSwlqOUUMT3CQjEtsTgi7AOHX0pdNOA8EMrAr0QmjbqaoQ

[22]   Սահմանադրական դատարանի 2008թ․ հաղորդում, էջ 4, 2009թ․ հաղորդում, էջ 4, http://www.concourt.am/armenian/report/index.htm

[23]   Սարգսյան Ա․, Դատարանների սահմանադրական հարցումները  մարդու սահմանադրական արդարադատության իրավունքի համատեքստում, Լրաբեր հասարակական գիտությունների, 2014 (3), էջ 160, http://lraber.asj-oa.am/6353/1/2014-3(155).pdf

[24]   Туманянц Е., Полномочия судов по обращению в конституционный суд Республики Армения с запросом о проверке конституционности закона  как условие реализации принципа самостоятельности судов и судебной власти, Вестник Омской юридической академии. 2016. № 4 (33),  с.4-8:

[25] Օրինակ Սահմանադրական դատարանի 06․03․2012թ․ որոշում, ՍԴՈ-1010

[26]  Roagna I․, The right to trial within reasonable time under Article 6 ECHR a practical handbook, 2018, p. 5, https://rm.coe.int/the-right-to-trial-within-reasonable-time-eng/16808e712c, Զիմմերմանը և Շտայներն ընդդեմ Շվեյցարիայի, վճիռ, 13․07․1983թ․ և այլն։

[27]     Delledonne J., Constitutional Courts, Relation to Supreme Courts, Max Planck Encyclopedia of Comparative Constitutional Law, 2017  file:///C:/Users/Admin/Downloads/SSRN-id3065471.pdf , p.9, Garlicki L  Constitutional Courts Versus Supreme Courts International Journal of Constitutional Law, Vol. 5, Issue 1, 2007, p.44, 50-63, https://watermark.silverchair.com/mol044.pdf?token=AQECAHi208BE49Ooan9kkhW_Ercy7Dm3ZL_9Cf3qfKAc485ysgAAAlEwggJNBgkqhkiG9w0BBwagggI-MIICOgIBADCCAjMGCSqGSIb3DQEHATAeBglghkgBZQMEAS4wEQQMpF_Pi33PCR2uN0UVAgEQgIICBADLvPDiYOEj275S8I7ypJXeXEniR0HBJxNXz4yDyiQxCZmfG0rWx4OpUIwAPQCu7CAQUQSikySZo-U6iXspQeTzEqZwcOPklFHAsmSxNiPkqlU-UFLXA0UDVPiIfiEw6AGE-Xcm5D0IXfCa5ebAhwiRr3nCzQIJBZYiWdnVle3YxTUhgxNsPtnMQ3SNAugbhPkiHr4Acd-sSUhGHDR4TWj-S2VjWWCuShmg0dJCl0atmj1ySI8BubmJx7Yy6Y2FLMggDtWcaY0xnRZZaTdU7E_4-62idXoJVdAqxScEV6-iKQKqRQd2O4y_yzJqyPRInuTEaigjnxdEGJGl2HzpNLLMN9mXs_9zWhcX10QjtoSPZMjg2hOhCf2y-ODkaQCERZl5it5lN6q5mn1LsjMVzTh4Keur2ip9jJ56-bM82OzlzuKC5yfVH5c4I8hN7ktQIa72c6zVm8dzrd1lpQweCcON78oVfy8qn5DajIUIQG754Uy8VOWGUhCp302i0PWPhpQjc3b58csVsuDJTwb-BTmEFL0J_vaBDw6cNi2F2a6lPV47DibX0iRdY2fVW42kNHSI53lPt_tRnTLs2lcFd5IR6bX9mAVqoQGXz1pvfe5qS2ubsp_zMVup_Z7ldpq_XPKzATI3H0No5w4goDcod-Yzg5YKz0GhldDljJj6FhvLxXj-Bg

[28]   Նշված երկրների սահմանադրությունները, Конституции стран мира, библиотека  конституций, Пашкова Р.,  https://worldconstitutions.ru

[29] Նաև Хессе К.,  Основы Конституционного права ФРГ М., 1981, с. 237:

[30] Սահմանադրական դատարանի 2006-2019թթ․ տարեկան հաղորդումները, http://www.concourt.am/armenian/report/index.htm

[31] Սահմանադրական դատարանի 2006-2019թթ․ տարեկան հաղորդումները http://www.concourt.am/armenian/report/index.htm, ՀՀ Սահմանադրական դատարանի որոշումներում արտահայտված իրավական դիրքորոշումներն ու դրանց իրացումը, ուղեցույց- ձեռնարկ, հատոր 1 և հատոր 2, խմբ․ Դանիելյան Գ․, Երևան, 2016թ․

[32]  Վճռաբեկ դատարանի քրեական պալատի դատավորների հայտարարությունը՝ ուղղված ԲԴԽ-ին,  https://news.am/arm/news/514336.html

[33]   Նաև Beširević V., «Governing without Judges»: The Politics of the Constitutional Court in Serbia // International Journal of Constitutional Law, Volume 12, № 4, 1 October 2014, p. 955, Половченко К․ Актуальные вопросы производства в конституционном суде Сербии, https://cyberleninka.ru/article/n/aktualnye-voprosy-proizvodstva-v-konstitutsionnom-sude-serbii/viewer

[34]  Հետխորհրդային տարածքում սահմանադրական դատարանի և քաղաքական իշխանության միջև փոխհարաբերությունների մասին, Саттер Д., Провокация, 2013, https://www.svoboda.org/a/25124710.html, Gaeta P․ The Armed Conflict in Chechnya before the Russian Constitutional Court, 7 Eur. J. Int’l L.,  Cameron R․ Putin’s Federal Reforms and the Consolidation of Federalism in Russia: One Step Forward, Two Steps Back!, 36(1) Communist & Post-Communist Stud. 29 (2003),  Parlett W․ Valery Zorkin’s State and Revolution, Brookings (Feb. 13, 2012), t http://www. brookings.edu/research/opinions/2012/02/13-russia-zorkin-partlett”>http://www.brookings.edu/ research/opinions/2012/02/13-russia-zorkin-partlett., Mazmanyan A. Judicialization of politics: The post-Soviet way, International Journal of Constitutional Law, Volume 13, Issue 1, 2015, pp. 200-218 

[35] Հայաստանի Հանրապետությունում վիճահարույց ընտրական գործընթացների մասին միջազգային հեղինակավոր կազմակերպությունները` ԵԱՀԿ-ը, ԵԽ-ը, Հյումըն Րայթս Ուոթչը և այլք, ինչպես նաև ժողովրդավարական բազմաթիվ առաջատար պետություններ՝ մասնավորապես ԱՄՆ-ը մշտապես հեղինակել են քննադատական փաստարկված զեկույցներ և հայտարարություններ՝ մատնանշելով օրենսդրական բացթողումները, իրավակիրառ անկատար պրակտիկան և ընտրախախտումների բազմաթիվ դեպքեր, որոնք ձևախեղել են Հայաստանում տեղի ունեցած ընտրությունները, որոնք, սակայն, ՀՀ Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ համարվել են օրինական, մասնավորապես հետևյալ հղումները՝ https://www.hrw.org/report/2009/02/25/democracy-rocky-ground/armenias-disputed-2008-presidential-election-post-election ,  https://www.azatutyun.am/a/3552226.html,  http://semantic-pace.net/tools/pdf.aspx?doc=aHR0cDovL2Fzc2VtYmx5LmNvZS5pbnQvbncveG1sL1hSZWYvWDJILURXLWV4dHIuYXNwP2ZpbGVpZD0xNzY0MyZsYW5nPUVO&xsl=aHR0cDovL3NlbWFudGljcGFjZS5uZXQvWHNsdC9QZGYvWFJlZi1XRC1BVC1YTUwyUERGLnhzbA==&xsltparams=ZmlsZWlkPTE3NjQz,  https://www.osce.org/odihr/elections/armenia/14054?download=true, https://www.csce.gov/sites/helsinkicommission.house.gov/files/2003%255FArmenia%255Felections.pdf, http://hrlibrary.umn.edu/research/armenia/HRW_report2005.pdf

[36]    Կարեն Անդերասյան․ ՄԻՊ գրասենյակի 40 իրավաբաններն էլ չեն կարողանում մեկնաբանել ՍԴ որոշումը, https://mediamax.am/am/news/politics/9851

[37] Սահմանադրական դատարանի որոշում, 07․07․2015թ․, թիվ ՍԴՈ — 1224

[38]   Սաֆարյան Գ․, Դիլանյան Ա․, Մելքոնյան Դ․, Մեղրյան Ս․, Ստեփանյան Վ․ և այլք, նշվ․ աշխ․, էջ 40։

[39]   Նույն տեղում։

[40]   Սաֆարյան Գ․, Դիլանյան Ա․, Մելքոնյան Դ․, Մեղրյան Ս․, Ստեփանյան Վ․ և այլք, նշվ․ աշխ․, էջ 42։

[41] Եվրոպական Միության «Արդարադատության մոնիթորինգ» ծրագիր Հայաստան, Արդարադատության ոլորտի վերաբերյալ հանրության կարիքները և ակնկալիքները Հայաստանում, էջ 111, http://www.justice.am/storage/files/legal_acts/legal_acts_1057954891731_Justice_Monitoring.pdf?fbclid=IwAR2VSEzYlaP6rV2ig39A5wzNmwHKg1qqfOxTn0ZHlBN8H1wZtrP0lYoNBv4

[42]   Public Opinion Survey: Residents of Armenia, September–October 2019, https://www.iri.org/sites/default/files/wysiwyg/iri_poll_armenia_september-october_2019.pdf