ԱՄՆ-ի նոր նախագահ Բայդենը վերանայել է Թրամփի արտաքին քաղաքականությունը: Ամերիկյան զորքերը, չհասցնելով հեռանալ Իրաքից ու Սիրիայից, սկսել են վերադառնալ` վերստին «ծածկելով» Մերձավոր Արևելքը, և այս հարցում Վաշինգտոնի կողմից հիմնական դերակատար են ընտրվել քրդերը:
Քրդերն ապրում են հիմնականում Սիրիայում, Իրաքում, Թուրքիայում, և չունեն պետականություն: Համարվում է, որ ԽՍՀՄ-ն աջակցություն էր ցուցաբերում նրանց: 90-ականներից հետո Մերձավոր Արևելքում ուժերի հավասարակշռությունը փոխվել է, և քրդերը կողմնորոշվել են դեպի ԱՄՆ-ը, որի օգնությամբ փորձում են ստեղծել անկախ Քուրդիստան: «Իսլամական պետություն» ահաբեկչական խմբավորման դեմ պայքարում Վաշինգտոնն օգտագործեց քրդական զինված խմբերին` նրանց օգնությամբ տիրանալով Սիրիայի հյուսիս-արևելյան նավթային տարածքներին:
Ընդունված է համարել, որ այդ ամենից հետո ամերիկացիները քրդերին միայնակ են թողել թուրքերի դեմ, որոնց համար անկախ Քուրդիստանն ազգային անվտանգության խնդիր է: Անկարան Սիրիայի հյուսիսում մի շարք ռազմական գործողություններ է իրականացրել` ստեղծելով «անվտանգության գոտի»: Թրամփը բավարարվել է միայն նավթահորերի վրա վերահսկողությամբ: Իսկ Սիրիայի կառավարությունն այդ նավթի վաճառքից եկամուտներ, փաստացի, չունի. 2020թ. օրական կտրվածքով արդյունահանված 89 հազար տոննա «սև ոսկուց» 80 հազարը «գողացվել է»:
Եվ ահա սիրիացի քրդերի շուրջ նոր իրադարձություններ են սկսվում: Հաղորդվում է, որ Սիրիայի հյուսիս-արևելքում տեղակայված ռուսական զորախմբերը տեղափոխվել են` այստեղ նույնպես քրդերին թողնելով թուրքերի դեմ միայնակ: Սա համարվում է ճնշում նրանց վրա` Սիրիայի տարածքային ամբողջականության վերականգնման համար: Նշվում է, որ քրդական զինված խմբավորումները նպատակ ունեն վերահսկողության տակ վերցնել Դամասկոսը: Միևնույն ժամանակ` Իրաքից Սիրիա ձգվող ճանապարհի երկայնքով նկատվել են ամերիկյան Avenger փոքր հեռահարությամբ ՀՕՊ համակարգեր (ըստ որոշ տեղեկությունների` նաև ավելի հզոր Patriot-ներ): Դրանց հիմնական նպատակը դրոնների և ցածր թռչող ուղղաթիռների ու ինքնաթիռների դեմ պայքարն է: Ենթադրվում է, որ դրանք նախատեսված են Սիրիայում ամերիկյան բազաների պաշտպանության համար, իսկ ավելի հավանական է համարվում, որ դրանք ծածկելու են քրդական խմբավորումների երկինքը:
Ի՞նչ նպատակներ ունի ԱՄՆ-ն` քրդերին աջակցելով
Հարցադրում է հնչում, թե ինչո՞ւ է ԱՄՆ-ն գնում ՆԱՏՕ-ի իր դաշնակից Թուրքիայի դեմ հանդիման` աջակցելով քրդերին: Մի քանի նպատակներ են նշվում.
Նախ` Վաշինգտոնը գիտակցված է հակադրվում Անկարային: Թեև Թուրքիան ԱՄՆ-ի կարևոր դաշնակիցներից է ռազմական ոլորտում, և համարվում էր, որ Անկարան ՆԱՏՕ-ից ոչ մի տեղ չի կարող հեռանալ, սակայն Դոնալդ Թրամփի իշխանության օրոք Մերձավոր Արևելքում իրավիճակ է փոխվել:
Անկարան սկսել է նեոօսմանյան քաղաքականություն վարել տարածաշրջանում: Խլել է Սիրիայի հյուսիսը, հասել է Լիբիա, պատրաստվում է ստեղծել լիակատար ավիակիր` ձգտելով տիրանալ հունական կղզիներին: Էրդողանն Ադրբեջանին օգնել է գրավել Արցախի մի մասը` նպատակ ունենալով ստանալ դեպի Կասպից ձգվող ցամաքային միջանցք: Միջին Ասիայում ակտիվորեն տարածում է պանթյուրքիստական գաղափարները:
Ակնհայտ է, որ Վաշինգտոնն ու Բրյուսելն այս գործողությունները չեն ողջունում: Թուրքիան ձգտում է վերածվել մակրոտարածաշրջանային խաղացողի: Այստեղ քրդերին ցուցաբերվող աջակցությունը կարող է Անկարային զսպող գործիք դառնալ. Թուրքիայի ընդարձակմանն ծրագրերն ամերիկացիները կարող են խոչընդոտել Քուրդիստանի ծրագրով, որը սպառնում է հենց թուրքական պետության գոյությանը: Բացի այդ, քրդական հանգամանքն Անկարային կարող է զսպել նաև ռուսական սպառազինության ձեռքբերման հարցում:
Երկրորդ` աջակցելով քրդերին` Վաշինգտոնը խաչ է քաշում Դամասկոսի, Թեհրանի և Մոսկվայի` Սիրիայի Արաբական Հանրապետության ամբողջականության վերականգնման փորձերը: Դա լրջորեն նվազեցնում է Ռուսաստանի և Իրանի հնարավորությունները` ստիպելով այնտեղ էական ուժեր պահել:
Երրորդ` ամերիկացիներին չի «խանգարի» նաև սիրիական նավթը: Սա խլելով Դամասկոսից` ԱՄՆ-ը թուլացնում է Բաշար Ասադի իշխանությունը: Զարմանալի չի թվա, եթե ապագայում նավթային ռեսուրսներն պատկանեն Բայդենի ընտանիքին, որը, ինչպես նշվում է, անտարբեր չի փողի նկատմամբ (Ուկրաինայի օրինակն է բերվում):
Այդպիսով` քրդերը ներկայումս վերածվում են Մերձավոր Արևելքի կարևորագույն աշխարհաքաղաքական դերակատարի: Աջակցելով նրանց` ԱՄՆ-ը կարող է մեկ կրակոցով սպանել միաժամանակ մի քանի նապաստակների` խաղալով միաժամանակ Թուրքիայի, Իրանի, Ռուսաստանի և Սիրիայի դեմ:
Էրդողանն ու Ռոհանին ընդգծել են, որ ՔԲԿ-ն, ՔԱԿԿ-ն և տարածաշրջանի մյուս ահաբեկչական կազմակերպությունները վտանգ են ներկայացնում և՛ Թուրքիայի, և՛ Իրանի համար:
Իրանն ու Թուրքիան պայմանավորվել են համատեղ քայլեր ձեռնարկել տարածաշրջանում երկու երկրների հետաքրքրությունների շրջանակներում, ներառյալ համատեղ գործողություններն ընդդեմ «ահաբեկչական» խմբավորումների:
Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը և Հասան Ռոհանին Բարձր մակարդակի համագործակցության խորհրդի 6-րդ նիստում, որն առցանց է կազմակերպվել՝ տեսակապի միջոցով, քննարկվել են տնտեսական հարաբերությունների նոր ոլորտների զարգացմանը և երկկողմ առևտրի ծավալների նվազումը կանխելուն վերաբերող հարցերը:
Կողմերը պայմանավորվել են միջոցներ և համատեղ գործողություններ ձեռնարկել ընդդեմ ՔԲԿ-ի (Քրդական բանվորական կուսակցություն), նրա իրանական ճյուղի` ՔԱԿԿ-ի (Քուրդիստանի ազատ կյանքի կուսակցություն) և այլ ահաբեկչական կազմակերպությունների դեմ:
Երկու երկրների նախագահներն ընդգծել են, որ ՔԲԿ-ն, ՔԱԿԿ-ն և տարածաշրջանի մյուս ահաբեկչական կազմակերպությունները վտանգ են ներկայացնում և՛ Թուրքիայի, և՛ Իրանի համար, ուստի պետք է հնարավոր բոլոր միջոցները կիրառել նրանց դեմ պայքարում:
Իրանի և Թուրքիայի ղեկավարներն ընդգծել են էներգետիկայի և այդ ոլորտում համագործակցության շարունակման կարևորությունը, պայմանավորվել են խորացնել փոխգործակցությունը զբոսաշրջության և մշակույթի ոլորտներում՝ Covid-19-ի համավարակից հետո:
Տեղեկություններ են տարածվել, որ թուրք-իրաքյան սահմանի մոտակայքում Թուրքիայի ԶՈւ ռազմական ուղղաթիռ է կործանվել: Քուրդ զինյալների հարվածից հետո Sikorsky տեսակի ուղղաթիռն ընկել է իրաքյան Հավթանին քաղաքի մոտ՝ սահմանից 15 կմ հեռավորության վրա:
Հաղորդվում է, որ կործանման հետևանքով ուղղաթիռի ողջ անձնակազմը զոհվել է: Քուրդ զինյալների հարվածի հետևանքով ևս մեկ ուղղաթիռ վնասվել է: Քուրդիստանի պաշտպանության ժողովրդական ուժերը (HPG) հաղորդել են, որ ուղղաթիռների վրա կրակի արձակումը նախորդ շաբաթ թուրքական անօդաչուի հարվածից իրաքցի հրամանատարի և երկու զինվորականների մահվան պատասխանն էր:
Հիշեցնենք՝ Թուրքիա հունիսի 17-ից ռազմական գործություններ է սկսել Իրաքի Հյուսիսում («Վագրի ճանկ»)՝ օդային և ցամաքային հարվածներ հասցնելով քրդական ջոկատներին: Տեղեկություններ կան, որ թուրքական գործողությունների հետևանքով զոհվում են նաև տեղի խաղաղ բնակիչները, այդ թվում՝ եզդիներ:
Քրդերն ահազանգում են հարևան պետությունների տարածքում Թուրքիայի ռազմական գործողությունների վտանգավորության և «չափն անցնելու» մասին: Այս թեմայով RiaTaza-ի վերլուծությունը ներկայացնում ենք մեր ընթերցողին՝ հայերեն տարբերակով:
Քրդերն անհանգստացած են, որ Թուրքիայի կողմից ՔԲԿ-ի մարտիկների հետապնդումն Իրաքյան Քուրդիստանում կարող է վերածվել թուրքական մշտական ներկայության և ինքնավարության նկատմամբ ոտնձգության:
Թուրքական ռազմական գործողությունների շարունակվող ընդլայնումն ընդդեմ Թուրքիայի քուրդ մարտիկների, որոնք հաստատվել են Իրաքյան Քուրդիստանում, անհանգստություն են առաջացնում Քուրդիստանի տարածաշրջանային կառավարության (ՔՏԿ) մոտ, որ նրա ապագան կարող է հայտնվել է տարածաշրջանում թուրքական ծրագրերի ավելի լայն տիրույթ ընդգրկող քարտեզում:
Տարիներ շարունակ ՔՏԿ-ը զիջել թուրքական անդրսահմանային գործողություններին ընդդեմ Քուրդիստանի բանվորական կուսակցության (ՔԲԿ): Վերջինս հիմնվել է Իրաքյան Քուրդիստանում՝ օգտագործելով լեռնային բազաները՝ Անկարայի դեմ զինված գործողությունները շարունակելու: Իրաքյան Քուրդիստանում քաղաքական գերակշռություն ունեցող Քուրդիստանի դեմոկրատական կուսակցությունը (ՔԴԿ), հարթ հարաբերություններ չի ունեցել ՔԲԿ-ի հետ և ձգտել է լավ հարաբերություններ պահպանել Թուրքիայի հետ, այն դեպքում, երբ Քուրդիստանի հայրենասիրական միությունը՝ տարածաշրջանի մեկ այլ խոշոր կուսակցություն, ՔԲԿ-ի հետ առավել փափուկ հարաբերություններ է ունեցել:
Անկարային չբարկացնելու համար ՔԴԿ-ը պնդել է, որ Թուրքիայում քրդական խնդիրը պետք է լուծվի քաղաքական ճանապարհով և որ ՔԲԿ-ն տարածաշրջանում չի ողջունվում: Սակայն, պաշտոնական հռետորաբանությանը զուգահեռ, հունիսից մեկնարկած թուրքական ռազմական ներխուժումն անհանգստություն է առաջացրել ՔԴԿ-ի շարքերում՝ հատկապես վերջնանպատակների առումով: Աճում է զգուշավորությունը, թե Թուրքիան կարող է ձգտել երկարատև ռազմական ներկայության՝ թուլացնելու ՔԲԿ-ին, նվազեցնելու նրա ցամաքային կապը Սիրիայի քրդական շրջանների հետ և նույնիսկ պնդելու Իրաքում ՔԲԿ-ի դաշնային կարգավիճակի թուլացմանը:
Վերջին տարիներին Թուրքիան հետևողականորեն նվազեցրել է ՔԲԿ-ի ակտիվությունը սեփական տարածքում: Անդրսահմանային ռազմական գործողություններում նրա առաջին նպատակը ՔԲԿ-ի՝ խմբավորման ճամբարային շրջաններում տեղաշարժը կաթվածահար անելն էր: Այդ շրջանները տեղակայված են Ղանդիլի լեռներից (իրաքաիրանական սահման, որտեղ տեղակայված է ՔԲԿ-ի շտաբը) մինչև Սիրիայի արևմտյան սահմաններ՝ ներառյալ Հաքուրքը, Ավաշինը, Գարեն, Զափը, Մեթինան և Հաֆթանինը:
Նախորդ տարի Հաքուրքում բուֆերային գոտու ստեղծումից հետո Թուրքիան ներկայումս, կարծես, ձգտում է երկրորդ բուֆերային գոտին ստեղծել Հավթանինից ու Մեթինայից մինչև Զանդիրա, ապա երրորդը՝ Մեթինայից մինչև Կուրազարո լեռը, որը բաժանում է Զափը և Գարեն: Երկու այլ շրջաններ, որոնք գտնվում են սահմանից հեռու, հայտնվել են Թուրքիայի նշանառության տակ. եզդիներով բնակեցված Սինջարը՝ հայտնի նաև Շանգալ անունով, որտեղ ՔԲԿ-ի օգնությամբ ստեղծվել են Շանգալի պաշտպանության ջոկատներ՝ Անկարային մտածելու տեղիք տալով, թե «ստեղծվում է երկրորդ Ղանդիլ», և փախստականների Մախմուր ճամբարը Քիրքուքի մոտ, որտեղ բնակվում են հազարավոր քրդեր, ովքեր դեռևս 1990-ականներին են փախել Թուրքիայից:
Թուրքիան չի թաքցնում իր մտադրությունը Սիրիայում ռազմական 4 գործողությունների արդյունքում իր տիրապետության ներքո անցած անկլավները 35 կմ-անոց բուֆերային գոտու վերածելու վերաբերյալ, որը ձգվելու է մինչև Տիգրիս գետը, որտեղ գետը, թուրք-սիրիական սահմանային կետ ստեղծելով, անցնում է Իրաքի տարածք: Իսկ Տիգրիսի արևելյան ափին Անկարան նախատեսում է ստեղծել երկրորդ սահմանային անցումն Իրաքի հետ՝ շրջանցելու գործողը, որը բացվում է դեպի Իրաքյան Քուրդիստան, և ապահովել երթուղի դեպի Թել Աֆար և Մոսուլ՝ թուրքական ռազմական որոշակի վերահսկողության ներքո: Զգուշանալով Քուրդիստանի հետ հարաբերությունների համար՝ Բաղդադը ձգձգել է այս ծրագրերը, բայց երբ Մուստաֆա ալ-Քազիմին մայիսին դարձել է Իրաքի նոր վարչապետ, Անկարան կրկին դրել է այս հարցը:
Այս բոլոր քայլերն ու ծրագրերն անհանգստացնում են քրդերին այն առումով, որ Թուրքիայի նպատակները «Ճանկ» գործողությամբ (4 փուլով ընթացող) դուրս են գալիս ՔԲԿ-ի դեմ պայքարի շրջանակներից:
4-րդ և 5-րդ փուլերը, որոնք ստացել են «Բազեի ճանկ» և «Վագրի ճանկ» անվանումները, սկսվել են հունիսի կեսերին, երբ թուրքական զորքերը խորացել են մինչև 30 կմ և ստեղծել են 24 նոր բազաներ, հսկիչ-անցագրային կետեր: Արդյունքում՝ նրանց դիսլոկացիայի (տեղաբաշխման) վայրերի քանակը գերազանցել է 50-ը:
ՔԴԿ-ի անդամ և Իրաքի նախկին արտգործնախարար Հոշիար Զիբարին, ռազմական գործողություններից անհանգստացած, հայտնել է, որ թուրքական զորքերի ներխուժումն Իրաքյան Քուրդիստան աշխարհաքաղաքական լուրջ իրադարձություն է: Նրա խոսքով՝ հարձակման ինտենսիվությունը տագնապալից է. «թուրքական առաջնորդների կոչերը՝ Մոսուլ նահանգի նկատմամբ պատմական նկրտումներն ավելի մեծ տագնապ են առաջացնում»: Նման անհանգստությամբ են հանդես եկել քուրդ մտավորականներ ու քաղաքագետներ՝ ահազանգելով, որ Թուրքիան կարող է ընդմիշտ հաստատվել տարածաշրջանում:
Նրանց կարծիքով՝ Թուրքիան և Իրանը չեն կարող համակերպվել ՔԲԿ-ի ներկայիս կարգավիճակի հետ, նույնիսկ այն դեպքում, որ կուսակցությունն ամրագրված է Իրաքի Սահմանադրությամբ, և դիմելու են ցանկացած միջոցի՝ ՔԲԿ-ին խոչընդոտելու համար:
Մտավորական և քաղաքագետ Շեֆիկի կարծիքով՝ Թուրքիայի ռազմական նախաձեռնություններն Իրաքյան Քուրդիստանից մինչև Սիրիա և Լիբիա հիմնվում են տարածաշրջանում Վաշինգտոնի նվազող հեղինակության վրա: Ըստ նրա՝ թուրքական ուժերի ամրացումը տվյալ հատվածներում մեծապես կախված է համաշխարհային քաղաքականությունից: Շեֆիկի խոսքով՝ Ռուսաստանն ու Թուրքիան լրացնում են ԱՄՆ-ի քաղաքականության հետևանքով ստեղծված վակուումը: Քաղաքագետի կարծիքով՝ Թրամփի անտարբեր պահվածքը Թուրքիային հնարավորություն է տալիս «խաղալ այնպես, ինչպես իրեն դուր է գալիս»: Շեֆիկի կանխատեսմամբ՝ ամեն ինչ կարող է փոխվել ԱՄՆ-ի ընտրություններից հետո:
Վերլուծաբանը նշել է, որ Օվակոյայում սահմանային նոր անցման վերաբերյալ Թուրքիայի ծրագիրն ուղղված է քրդաբնակ շրջանների տարանջատմանը: Օվակոյա ծրագիրն ունի ռազմական, ռազմավարական և անվտանգային բնույթ՝ բացի տնտեսականից: Շեֆիկի կարծիքով՝ ծրագիրը նպատակ ունի տարանջատել իրաքյան և սիրիական քրդերին:
Շեֆիկն Անկարային և ՔԲԿ-ին մեղադրում է Թուրքիայում քրդական խնդրի աճող հետևանքների հարցում: Նրա խոսքով՝ Թուրքիան խնդրի լուծումը տեսնում է միայն ռազմական ճանապարհով, իսկ ՔԲԿ-ն ստեղծում է դրա հիմքերը: Շեֆիկի համոզմամբ՝ Քրդական բանվորական կուսակցությունը «վատություն է արել քրդերին» ինչպես Թուրքիայում, այնպես էլ Իրաքում:
Շեֆիկն ընդգծել է, որ Թուրքիայի գործողությունները Սիրիայում կրում են քրդերի դեմ թշնամական բնույթ. նրանք կարող են թուլացնել քրդերին, սակայն ոչնչացնել չեն կարող: Նրանք այսօր Մերձավոր Արևելքում հավասարակշռություն պահող ուժ են, թեև չունեն պետություն:
Թուրքիայի ռազմական ճնշումը Քրդական տարածաշրջանային կառավարությանը հարկադրում է մտերմանալ Բաղդադի հետ: Այդուհանդերձ՝ Քազիմին լավ հարաբերություններ ունի քրդերի հետ և իրաքյան պետության վերականգնման համար Քուրդիստանի աջակցության կարիքն ունի, ինչը նրան հետ է պահում Թուրքիայի կողմից առաջարկվող խաղից:
Քրդական Փեշմերգա զինված ջոկատները (քրդ.՝ Pêşmerge, թրգմ.՝ մահապարտ) հայտարարել են, որ Թուրքիան Իրաքի հյուսիսում ռազմական բազաներ է ստեղծում: Հաղորդվում է, որ թուրքական զորքերն Իրաքի հյուսիսում առաջ են շարժվել շուրջ 20-40 կիլոմետր: Քրդական ուժերի հայտարարության համաձայն՝ թուրքական ներխուժումն Իրաքի ինքնիշխանության կոպտագույն խախտում է:
Թուրքիայի պաշտպանության նախարարությունն ավելի վաղ հայտարարել էր «Վագրի ճիրան» (թրք.՝ Pençe-Kaplan) ռազմական նոր գործողության մեկնարկի մասին, որն ուղղված է Քուրդիստանի Բանվորական կուսակցության (ՔԲԿ) դեմ՝ իրաքյան Հաֆթանին շրջանի տարածքում:
Իրաքի ԱԳ նախարարությունը երկու անգամ բողոքի նոտա է հղել Թուրքիայի դեսպանին՝ Իրաքում թուրքական ՌՕՈւ-երի հերթական գործողության կապակցությամբ: Թուրքական կողմի տվյալներով՝ 2015թ. հուլիսին Թուրքիա-ՔԲԿ զինված հակամարտության վերսկսումից հետո քրդական ապստամբների հարձակումներից զոհվել է շուրջ 1000 զինվորական ու ոստիկան, 500 քաղաքացիական անձ: Իրաքի հյուսիսում ՔԲԿ-ի բազաներն են, որոնց դեմ Թուրքիայի զինված ուժերն իրականացնում են օդային և ցամաքային գործողություններ: Հաղորդվում է, որ վերջին 5 տարում «չեզոքացվել է» ՔԲԿ-ի ավելի քան 10 հազար անդամ:
Հավելենք, որ Իրաքի հյուսիսում թուրքական ռազմագործողությունների հետևանքով սպանվում են ոչ միայն քրդական զինված ջոկատների ներկայացուցիչները, այլև խաղաղ բնակիչներ: Թուրքական ագրեսիայի զոհ են դառնում նաև տարածաշրջանի եզդի բնակիչները՝ ինչպես Սիրիայում, այնպես էլ Իրաքում: Սինջար լեռան տարածքում եզդի ժողովուրդն արդեն շուրջ 6 տարի ենթարկվում է իսլամաթուրքական ամենադաժան բարբարոսություններին: Վերջին խոշոր հարձակումը թուրքական ռազմաօդային ուժերը Սինջարի խաղաղ բնակչության նկատմամբ իրականացրել են ս.թ. հունիսի 15-ի երեկոյան, ինչի մասին հայտարարել է ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավոր (եզդի համայնքի ներկայացուցիչ) Ռուստամ Բաքոյանը:
Ռուստամ Բաքոյանը նշել է, որ Թուրքիան այդ տարածաշրջանում դիմում է բոլոր միջոցներին՝ եզդի բնակչությանն իրենց բնակավայրերից տեղահանելու և վերադարձը չթույլատրելու նպատակով: Պատգամավորը միջազգային հանրության ուշադրությունն է հրավիրել Իրաքի հյուսիսում առկա անվտանգային խնդրի լուծման անհրաժեշտության վրա:
ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ, թուրքագետ, Յենայի Ֆրիդրիխ Շիլլերի անվան համալսարանի (Գերմանիա) քաղաքագիտության ինստիտուտի ասպիրանտ-հետազոտող
Ամփոփ կետեր
21-րդ դարում PKK-ի զինված պայքարը Թուրքիայից շարունակում է խլել ռազմական ու ֆինանսական խոշոր ռեսուրսներ։
PKK-ի զինված պայքարը մեծապես ազդում է նաև Թուրքիայի ներքաղաքական ու արտաքին քաղաքական գործընթացների վրա։
Եվ, այնուամենայնիվ, PKK-ի գործունեությունը շատ դեպքերում օգտակար է դարձել թուրքական իշխանությունների համար։
PKK-ը վերածվել է քրդական քաղաքական շարժման ձեռքբերումների լուրջ խոչընդոտի և պետք է հնարավորինս շուտ լքի ասպարեզը։
Ժողովրդավարական (ընտրական), նաև ժողովրդագրական պայքարի ուղին Թուրքիայի քրդերին տալիս է անհամեմատ մեծ հեռանկարներ՝ զինված պայքարի համեմատությամբ։
Ներածություն
1978թ․ Թուրքիայում ստեղծված «Քրդստանի աշխատավորական» կուսակցությունն (PKK) իր զինված պայքարը սկսել է 1984թ․, ինչում իր ուրույն դերն ուներ 1980թ․ սեպտեմբերի 12-ին Թուրքիայի Հանրապետության (ԹՀ) պատմության մեջ տեղի ունեցած ամենաարյունալի ռազմական հեղաշրջումը, որից հետո քրդերի հանդեպ սկսվեցին ուժգին հալածանքներ։ PKK-ի դեմ պայքարը Թուրքիայից խլում է ռազմական և ֆինանսական խոշոր ռեսուրսներ։ Հայտնի է, որ PKK-ի հետ դիմակայությունում երկու կողմից զոհվել է մոտ 50.000 մարդ: Կարծիքներ կան, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Թուրքիան ամենաշատ կորուստները կրել է հենց PKK-ի դեմ պայքարում։ 2011թ. օգոստոսին Թուրքիայի տրանսպորտի նախարար Բինալի Յլդըրըմը հայտարարեց, որ 1984-2011թթ. PKK-ի դեմ մղած 27-ամյա պայքարում Թուրքիայի ուղղակի ծախսերը կազմել են 300 մլրդ $, սակայն անուղղակի ծախսերը շատ ավելի մեծ են եղել` 700 մլրդ $, ընդհանուր՝ 1 տրլն $։ Դեռևս 2007թ. Թուրքիայի փոխվարչապետ Ջեմիլ Չիչեքը հայտարարել էր, որ եթե PKK-ի դեմ պայքարում ծախսված 300 մլրդ $-ը ներդրվեր տնտեսության մեջ, ապա Թուրքիան ընդգրկված կլիներ G-8-ում՝ 7-րդ տեղ: Եվ, վերջապես, 2013թ. հունվարի վերջին Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայյիփ Էրդողանը հայտարարել է, որ Թուրքիան վերջին 30 տարում «ահաբեկչության» (PKK-ի) դեմ պայքարում ծախսել է 400 մլրդ $, և եթե չլիներ «ահաբեկչությունը», ապա այսօրվա Թուրքիայի փոխարեն գոյություն կունենար այլ Թուրքիա[1]: PKK-ի դեմ պայքարն իր խոշոր կնիքն է թողնում նաև Թուրքիայի ներքաղաքական ու արտաքին քաղաքական ոլորտների վրա[2]։
PKK-ի զինված պայքարի առանձնահատկությունները
Թուրքիայում PKK-ի զինված պայքարն անցել է մի շարք էվոլյուցիոն փուլեր։ Ընդունված է համարել, որ PKK-ը սկզբնական շրջանում պայքարում էր Թուրքիայում քրդական անկախ պետության, ապա ինքնավարության ձևավորման համար։ Իսկ 1999թ․ PKK-ի հիմնադիր և առաջնորդ Աբդուլլահ Օջալանի կալանավորումից հետո այդ պայքարը տեղափոխվել է քրդերի իրավունքների պաշտպանության ոլորտ։ Այս երեք կետերն ամփոփելիս հանգում ենք այն եզրակացության, որ ա) PKK-ը շարունակ իջեցրել է իր գերնպատակի նշաձողը, բ) ձախողվել է դրանցից յուրաքանչյուրում։ Թուրքիայի քրդերը ձեռք չեն բերել ինքնավարություն՝ էլ չխոսած անկախության մասին, նրանց իրավունքները շարունակում են մնալ ոտնահարված վիճակում։ Մեր կարծիքով՝ PKK-ն արդեն սպառել է իրեն և 2020-ականներին իր տեղը պետք է զիջի ժողովրդավարական ճանապարհով քրդական քաղաքական շարժման պայքարին, քանի որ վերջինս ունի հաջողության հասնելու առավել մեծ պոտենցիալ և նաև առկա լուրջ ձեռքբերումներ։ Չընկնելով մանրամասների մեջ, թե 20-րդ դարում Թուրքիայի քրդերին ինչ է տվել PKK-ի զինված պայքարը, ցանկանում ենք առավել կենտրոնանալ 21-րդ դարի վրա՝ իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության (ԱԶԿ) կառավարման տարիներին, PKK-ի գործունեության, Թուրքիայի տարբեր ոլորտների և հենց քրդերի վրա դրա ազդեցության վրա։ Կփորձենք ցույց տալ և հիմնավորել, որ 21-րդ դարում քրդերի համար այլևս օգտակար չէ և անգամ վնասակար է PKK-ի զինված պայքարը, որ այդ պայքարը որոշակի պլանում օգտակար է ԱԶԿ-ի համար։ Սկսենք 4 ոլորտի վերլուծությունից։
Ռազմական – 21-րդ դարում PKK-ը մեծ հաշվով ռազմական լուրջ հաջողության չի հասել։ Այո՛, PKK-ը շարունակում է ռազմական խոշոր ռեսուրսներ խլել Թուրքիայից, սակայն վերջինիս հաջողվել է մի շարք հարցերում էապես շտկել իրավիճակը։ Օրինակ, նախկինում երիտասարդ թուրք զինծառայողն այդ պայքարում մեծ դժվարություններ էր կրում քուրդ զինյալի դեմ, ով լեռներում պատերազմելու մի քանի տարվա փորձ ուներ: Սակայն ԱԶԿ-ը որոշեց PKK-ի դեմ զինված պայքարում ավելի շատ ներառել պայմանագրային-պրոֆեսիոնալ զինծառայողների, հատուկջոկատայինների, ինչը մեծացնում է քուրդ զինյալների դեմ պայքարի արդյունավետությունը։ PKK-ի դեմ տեղեկատվական պայքարում նույնպես լուրջ քայլ կատարվեց․ Էրդողանը թուրքական հեռուստաալիքներին կոչ արեց չհեռարձակել PKK-ի դեմ պայքարում սպանված թուրք զինծառայողների հուղարկավորությունները՝ դա որակելով որպես «ահաբեկչությանն աջակցում»։ Մյուս կողմից էլ, եթե ԱԶԿ-ին երբևէ անհրաժեշտ է հասարակությանը մեծապես տրամադրել PKK-ի դեմ, ապա նման դեպքում հեռուստաալիքներով բավականին երկար ցուցադրում են շեհիթների (նահատակների) հուղարկավորությունները։
Վերջին տարիներին PKK-ի զինյալները մեծ հաջողությունների են հասել երկրի քրդաբնակ նահանգներում ճանապարհներն ականապատելու և Թուրքիայի զինված ուժերի (ԹԶՈՒ) ավտոշարասյունները պայթեցնելու պլանում։ Սակայն ԹԶՈՒ Գլխավոր շտաբը (ԳՇ) գտավ ելքը, որոշեց նոր մարտավարություն կիրառել իր կողմից ռիսկային որակված գոտիներում գտնվող զորքերի տեղաշարժերի հանդեպ։ Վճռվեց, որ այսուհետ դրանցում զինծառայողների տեղաշարժը պետք է իրականացվի միայն օդային ճանապարհով: Այդ նպատակով Թուրքիայի ՊՆ-ը 2012թ. դեկտեմբերի 20-ին պայմանագիր ստորագրեց «Թուրքական ավիաուղիներ» (THY) ընկերության հետ, ըստ որի` 2013թ․-ից տվյալ գոտիներում զինծառայողները կարող են անվճար օգտվել THY ինքնաթիռներից: Նախագծի շրջանակներում նախատեսված էր տարեկան փոխադրել 350.000-400.000 զինծառայող (պայմանագիրը գնահատվել էր 11 մլն $): Ծրագրված էր նաև այդ նպատակով օգտագործել ԱՄՆ-ից ստացվելիք Chinook (CH-47S) տիպի ուղղաթիռները, որոնք ունակ են տեղափոխել 60-ական զինծառայող[3]:
2010-ականներին PKK-ը փորձեց իր «չհարձակվել և թաքնվել» մարտավարությունը փոխարինել «հարձակվել և պաշտպանել դիրքերը» մարտավարությամբ: Արդյունքում PKK-ը 2012թ․ ամռանը հայտարարեց Հաքքարի նահանգի Շեմդինլի ու Չուքուրջա շրջաններում (Իրաքի սահմանի մոտ) 400 կմ2 տարածքով «ազատագրված գոտու» ստեղծման մասին: Թեև այս մասին մամլո հրապարակումները շոկային ազդեցություն ունեցան թուրք հասարակության վրա, սակայն PKK-ը ոչ միայն չկարողացավ «ազատագրել» նոր գոտիներ, այլև ընդլայնել իր «ազատագրած այդ գոտին» և անգամ պահպանել այն։
2015թ․ հուլիսին՝ Թուրքիայում ռազմական գործողությունների վերսկսումից հետո PKK-ը փորձարկեց «քաղաքային պատերազմի» մարտավարությունը, ինչը նորույթ էր նրա համար։ PKK-ը բարիկադներ և այլ ամրություններ էր կառուցել, փոսեր էր փորել երկրի հարավ-արևելյան մի շարք քաղաքներում (Դիարբեքիր, Նուսայբին)»։ Սակայն ԹԶՈՒ-ին հաջողվեց ծանր սպառազինության (տանկ, հրետանի, ավիացիա) կիրառմամբ PKK-ին դուրս մղել տվյալ քաղաքներից՝ գործելով մեծ ավերածություններ։
21-րդ դարում PKK-ը լայնորեն օգտվում է մերօրյա բարձր տեխնոլոգիական նվաճումներից՝ ինտերնետ, բջջային հեռախոսակապ, արբանյակային կապ, հետախուզական սարքավորում, այդ թվում նաև (փոքր) անօդաչու թռչող սարքեր (ԱԹՍ), ինչը բավական հեշտացրել է նրա զինյալների միջև հաղորդակցությունը և ԹԶՈՒ-ի տեղաշարժերի մասին իրազեկվելը: Սակայն ԹԶՈՒ-ն էլ ձեռնարկում է պատասխան և ավելի մասշտաբային հակաքայլեր և պահպանում իր առավելությունը։ Օրինակ, ԹԶՈՒ-ն սկսել է PKK-ի դեմ պայքարում ավելի շատ օգտագործել հետախուզական ու հարվածային ԱԹՍ-եր, արբանյակներ, գիշերային տեսանելիության սարքեր, ջերմային տեսախցիկներ, ինչը մեծացրել է PKK-ի շարքերում կորուստների թիվը և բարդացրել լեռներում նրա զինյալների թաքնվելը։
2019թ․ հոկտեմբերի 22-ին Միջազգային ճգնաժամային խումբը (ՄՃԽ) հրապարակեց «Գնահատելով Թուրքիայում PKK-ի հետ կոնֆլիկտի զոհերը» խորագրով զեկույցը, ըստ որի՝ 2015թ․ հուլիսից ԹԶՈՒ-ի ու PKK-ի միջև դիմակայությունում Թուրքիայում և Հյուսիսային Իրաքում զոհվել է 4686 մարդ։ Նրանց ավելի քան կեսը՝ 2758 մարդ, PKK-ի զինյալներ են, որոնց 22․4%-ը՝ կանայք։ Զոհերի մեկ քառորդը՝ 1215 մարդ, բաժին է ընկել անվտանգության ուժերին՝ զինվորականներ, ոստիկաններ ու գյուղական պահապաններ։ Զոհվել է 490 քաղաքացիական անձ, մնացյալ 223-ը զոհվել են 2015թ․ դեկտեմբեր-2016թ․ հունիսին (քաղաքային պատերազմի փուլ), և հայտնի չէ նրանց ինքնությունը։ PKK-ն ամենամեծ կորուստները կրել է 2019թ․՝ դրան նախորդած 3 տարիների համեմատությամբ։ Դրա պատճառներն են Անկարայի ակտիվ գործողությունները, ԱԹՍ-երի հարվածները, անվտանգության ուժերի մեծաքանակ կենտրոնացումը, գյուղական տարածքներում պարետային ժամեր սահմանելը, PKK-ի փորձառու զինյալներին սպանելը և նոր զինյալներ հավաքագրելուն խոչընդոտելը։ Մասնավորապես, եթե առաջին տարում ամեն սպանված զինվորական/ոստիկան/գյուղական պահապանին բաժին է ընկել 1․65 PKK-ական, ապա երկրորդ տարում այդ ցուցանիշը հասել է 2․22-ի, իսկ երրորդ տարում՝ 3․22-ի։ Սակայն վերջին տարում (2018թ․ հուլիս-2019թ․ հուլիս) այն կազմել է արդեն 3․36։ Կոնկրետ վերջին 1 տարում PKK-ի խոշոր կորուստները ՄՃԽ-ը բացատրում է 3 հավանական պատճառով։ 1) PKK-ի համար առավել դժվարացել է թաքնվելը և երկրի հարավ-արևելքի գյուղերում գտնվող իր համակիրներին մատակարարումներով ապահովելը, որոնք սովորաբար ահաբեկված են պարետային ժամերից և անվտանգության ուժերի կազմած շղթայից։ 2) ԱԹՍ-երը և ռազմական այլ տեխնոլոգիաներն Անկարային օգնել են լեռնային տեղանքը մաքրել զինյալներից։ 3) PKK-ի վրա ԱՄՆ-ի ճնշումը հանգեցրել է նրան, որ PKK-ը հիմնականում որդեգրել է պաշտպանական կեցվածք։ Այդ ճնշումը գլխավորապես կապված էր նրա հետ, որ այդպիսով նվազեցվի Թուրքիայի բացասական արձագանքը Սիրիայի քրդերի «Ժողովրդի պաշտպանության ուժերին» (YPG) Վաշինգտոնի աջակցության հանդեպ։
Վերջին 1 տարում PKK-ը կրել է ամենամեծ կորուստները նաև Հյուսիսային Իրաքում (2015թ․ հուլիսից)՝ կապված թուրքական կողմի ավիահարձակումների ու ցամաքային գործողությունների հետ։ ՄՃԽ-ը 2019թ․ Հյուսիսային Իրաքում գրանցել է 101 մահվան դեպք, որոնցից 90-ը եղել են PKK-ի զինյալներ, իսկ 11-ը՝ ԹԶՈՒ-ի ներկայացուցիչներ։ Հենվելով բաց աղբյուրների վրա՝ ՄՃԽ-ը 2019թ․ մայիս-սեպտեմբերին գրանցել է թուրքական բանակի իրականացրած 76 անդրսահմանային ավիագործողություն, որոնց թիրախում եղել են Ղանդիլ լեռան և նրա շրջակայքում, ինչպես նաև Հաքուրքի շրջանում PKK-ի թաքստոցներն ու զինապահեստները։ PKK-ի գործունեությանը «վերջ դնելու» նպատակով ԹԶՈՒ-ն 2019թ․ մայիսի 27-ին Հյուսիսային Իրաքում ձեռնարկեց «Մագիլ» ցամաքային ու օդային գործողությունը։ Ընդ որում՝ 2008թ․-ից հետո դա առաջին դեպքն էր, երբ թուրքական ցամաքային ուժերը մոտ 20 կմ ներթափանցեցին Իրաքի տարածքի խորքերը՝ դրանք զինյալներից մաքրելու, նրանց հաղորդակցության ուղիները խափանելու և զինապահեստները ոչնչացնելու համար։ Բացի այդ ԹԶՈՒ-ն Հյուսիսային Իրաքում տեղակայեց նոր հենակետեր։ 2019թ․ հոկտեմբերի 4-ի դրությամբ ՄՃԽ-ը գրանցել է «Մագիլ» գործողության ընթացքում 57 PKK-ականի և 9 թուրք զինվորի զոհվելու մասին։ Անկարայի, Բաղդադի ու Էրբիլի ջերմ փոխհարաբերությունները հնարավորություն են տվել կատարելու հետախուզական տվյալների փոխանակում, ինչն էլ նպաստել է անդրսահմանային այդ գործողության իրագործմանը։ Անվտանգության փորձագետների կարծիքով՝ Թուրքիան «Մագիլ» գործողությամբ հետապնդել է 3 հիմնական նպատակ․ 1) Խոչընդոտել PKK-ի մոբիլիզացիային Հաքուրքի շրջանում, որը տակտիկական առումով կարևոր լոգիստիկ նշանակություն ունի Թուրքիայում PKK-ի գործունեության համար, ինչպես նաև PKK-ի ուսումնական ճամբարների տեղակայման համար; 2) Թուրք-իրաքյան սահմանին ստեղծել բուֆերային գոտի, որը վերջին հաշվով կարող է ապահովել թուրքական բանակի մուտքը Ղանդիլում գտնվող PKK-ի շտաբ; 3) Նվազեցնել PKK-ի գերակայությունն Իրաքի հյուսիս-արևելքում ընկած Սինջարի շրջանում, որը ծառայում է որպես տարանցիկ գոտի Իրաքի ու Սիրիայի միջև։
Զեկույցի համաձայն՝ 2019թ․ Անկարայի թիրախում եղել են նաև բարձրաստիճան PKK-ականները։ Ընդ որում, թվերը վիճելի են։ Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Սուլեյման Սոյլուն հայտարարել է, որ ԹԶՈՒ-ին հաջողվել է 2019թ․ առաջին 7 ամսում չեզոքացնել (սպանել կամ կալանավորել) 87 «բարձրաստիճան» PKK-ականի։ Մինչդեռ թուրքական ԶԼՄ-ները հաշվետու ժամանակահատվածի համար հաղորդել են 20 նման դեպքի մասին։ PKK-ն իր հերթին հաստատել է միայն 10 այդօրինակ զինյալի մահը (9-ը՝ Թուրքիայում, 1-ը՝ Հյուսիսային Իրաքում)։ PKK-ն իր վերին էշելոնների վրա թուրքական կողմի ճնշման մեծացմանը պատասխանել է Էրբիլում թուրք դիվանագետ Օսման Քյոսեին սպանելով։ ՄՃԽ-ը չի բացառում, որ այսօրինակ բռնությունները կարող են ուժգնանալ հետագայում։
ՄՃԽ-ի տվյալներով՝ 2018թ․ հուլիս-2019թ․ հուլիսին Թուրքիայում ու Հյուսիսային Իրաքում սպանված PKK-ի 361 զինյալից 31-ը (8․5%) եղել են Իրանի արևմուտքից (Խոյ, Ուրմիա, Մարիվան, Սերդեշտ), ինչը կրկնակի գերազանցել է նախորդ տարվա ցուցանիշը։ Սա վկայում է, որ PKK-ն իր գործունեության համար կարողանում է կադրեր հավաքագրել Թուրքիայի սահմաններից դուրս։ Օրինակ, 2019թ․ հոկտեմբերի 4-ի դրությամբ 2015թ․ հուլիսից սկսած՝ PKK-ի կրած կորուստների 9%-ը բաժին է ընկել արտերկրից հավաքագրվածներին․ Արևմտյան Իրան՝ 4․7%, Հյուսիսային Սիրիա՝ 3%, Հյուսիսային Իրաք՝ 1․3%։ Եվ, այնուամենայնիվ, PKK-ի մեծաթիվ կորուստները չեն հանգեցնում Անկարայի հաղթանակին, քանի որ PKK-ը զինյալներ է ներգրավում արտերկրից և իր շահերին է ծառայեցնում Թուրքիայի քրդերի մի մասի շրջանում պետությունից վիրավորված լինելու զգացումը[4]։
Նշենք, որ վերջին տարիներին PKK-ի ձեռքում հայտնվել են նորանոր զենքեր, ինչի արդյունքում նրանց հարվածները դարձել են ավելի մահաբեր (խոսվում է տանկերի, մարտական ուղղաթիռների և անգամ F-16 կործանիչների մասին, թեև այս վերջինը չի հաստատվել)։ Սակայն ակնհայտ է և այն, որ ԹԶՈՒ-ն էլ սպառազինվում է նորանոր զենքերով և առավել մեծ մասշտաբով։ Միևնույն ժամանակ PKK-ի դեմ զինված պայքարը որոշակի խթան է Թուրքիայում սեփական ռազմարդյունաբերությունը զարգացնելու համար (տարատեսակ ԱԹՍ-եր, T129 ATAK հարվածային ուղղաթիռ և այլն)։ Բացի այդ կարելի է ասել, որ Թուրքիայի հարավ-արևելյան նահանգները և Հյուսիսային Իրաքը ԹԶՈՒ-ի համար դարձել են որոշակի փորձադաշտ, որտեղ նա PKK-ի դեմ փորձարկում է իր նորանոր զինատեսակները։
Ամփոփելով այս բաժինը՝ նշենք, որ ԹԶՈՒ-ն, հիրավի, մեծ առավելություն ունի PKK-ի նկատմամբ, և այդ առավելությունը գնալով դառնում է ավելի ակնառու։ Ընդունված է համարել, որ PKK-ի զինյալների թիվը կազմում է 3000-5000 մարդ։ Այս դեպքում կարող է հարց առաջանալ, թե ինչու ՆԱՏՕ-ում երկրորդ խոշոր բանակն ունեցող (ներառյալ Ժանդարմերիան) Թուրքիային չի հաջողվում ծնկի բերել PKK-ին։ Այստեղ կան բազում գործոններ, որոնցից նշենք միայն 3-ը․ ա) Նախևառաջ PKK-ը հիմնականում մղում է պարտիզանական, լոկալ պայքար, ինչն ինքնին բարդ է, բ) PKK-ի զինյալների ճամբարները գտնվում են Հյուսիսային Իրաքում, և ԱՄՆ-ը մշտապես սահմանափակել է Հյուսիսային Իրաքում ԹԶՈՒ-ի ձեռնարկած ցամաքային գործողությունները, գ) որոշակի պլանում ԱԶԿ-ին ձեռնտու է PKK-ի առկայությունը (պատճառների մասին մանրամասն կխոսվի ստորև)։
Տնտեսական — PKK-ի դեմ զինված պայքարը շարունակում է ֆինանսական խոշոր ռեսուրսներ խլել Թուրքիայից, որը շարունակաբար լուրջ քայլեր չի ձեռնարկում քրդաբնակ նահանգների կենսամակարդակի բարձրացման ուղղությամբ։ Վերջին տարիներին տնտեսական համատեքստում PKK-ի հիմնական թիրախում են եղել Թուրքիայի խողովակաշարերը, հիդրոհանգույցները, ինչպես նաև երկաթգծերը։ Մեր նախորդ հոդվածներից մեկում[5] նշել ենք, որ 2015թ․-ից PKK-ը քանիցս պայթեցրել է Իրանից ու Ադրբեջանից եկող գազատարները, որոնց գազը նախատեսված էր Թուրքիայի գազային ներքին պահանջարկը բավարարելու համար։ Այդ պայթյունները մեծ վնաս են պատճառում Թուրքիային, նրան որոշակի ժամկետով զրկում գազամատակարարումներից, հատկապես ձմռանը, երբ Թուրքիայում մեծանում է գազի պահանջարկը։ Նման դեպքերում խոշոր գազապաստարաններ չունեցող Թուրքիան, որը գազի 98%-ը ներկրում է արտերկրից, ստիպված է լինում դիմելու իր մյուս գազամատակարար երկրներին, որպեսզի նրանք մեծացնեն գազամատակարարման ծավալը։ Բացի այդ տվյալ գազատարների պայթեցումները բացասաբար են ազդում Թուրքիայի՝ հուսալի էներգետիկ միջանցք դառնալու հեռանկարների վրա։ Սակայն այստեղ PKK-ին բարդ ժամանակներ են սպասվում։
Թուրքիայում արդեն շահագործման է հանձնվել «Անդրանատոլիական» (TANAP) գազատարը, որը «Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում» (ԲԹԷ) գազատարի շարունակությունն է, և որով ադրբեջանական գազը 2020թ․ առաջին անգամ հասնելու է ԵՄ։ Ընդ որում, TANAP-ի միջազգային կարևորությունն առաջիկայում կարող է շեշտակի մեծանալ, եթե դրանով մատակարարվի նաև միջինասիական («Անդրկասպյան» գազատարի կառուցման դեպքում) և/կամ իրանական գազը։ Դա նշանակում է, որ այդ դեպքում PKK-ի համար շատ ավելի բարդ կլինի արտերկրից Թուրքիա եկող գազատարները պայթեցնելը․ PKK-ը նախկինում այդպիսով վնասում էր միայն Թուրքիային, որը գազային համաձայնագրերը ստորագրել էր «վերցրու կամ վճարիր» (take-or-pay) սկզբունքով, ըստ որի՝ գազամատակարարը պարտավոր է ապահովել պայմանագրում նշված գազի մատակարարարման առավելագույն ծավալը, իսկ գնորդը պարտավոր է վճարել այդ մատակարարումների դիմաց՝ անկախ նրանից, թե հաշվետու ժամանակահատվածում իրականում որքան գազ է ստացել նա: Մինչդեռ նոր իրավիճակում PKK-ի խափանարար գործունեությունից մեծապես կտուժի ԵՄ-ը, և PKK-ը կբախվի շատ ավելի մեծ խնդիրների (ԵՄ-ը, ինչպես նաև ԱՄՆ-ը PKK-ը ճանաչել են որպես ահաբեկչական կառույց)։
Պատահական չէ, որ PKK-ը չի դիպչում միջազգային մեծ նշանակություն ունեցող «Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան» (ԲԹՋ) նավթամուղին, որը Թուրքիայում կրկնում է ԲԹԷ-ի երթուղին: Մինչդեռ PKK-ը քանիցս պայթեցրել է «Քիրքուք-Յումուրթալըք» նավթամուղը, որն իր թողունակությամբ (70.9 մլն տ) զգալիորեն գերազանցում է ԲԹՋ-ին (50 մլն տ): Չնայած դրան՝ ԲԹՋ-ով տեղափոխվում է անհամեմատ շատ նավթ, և նրա կարևորությունը շատ ավելի մեծ է։ Այստեղ անհրաժեշտ է հաշվի առնել տվյալ նախագծերում թուրքական ու միջազգային ընկերությունների բաժնեմասերի գործոնը։ ԲԹՋ բաժնետոմսերի միայն 6.5%-ն է պատկանում թուրքական TPAO ընկերությանը, մինչդեռ «Քիրքուք-Յումուրթալըք» նավթամուղի ողջ թուրքական հատվածը պատկանում է թուրքական BOTAŞ ընկերությանը, ինչը և բավական խոցելի է դարձնում Հյուսիսային Իրաքից եկող այդ խողովակաշարը։ Չենք բացառում նաև, որ «Քիրքուք-Յումուրթալըք» նավթամուղի պայթեցումների հիմքում լինի նաև PKK-Հյուսիսային Իրաքի քրդական ինքնավարության (ՀԻՔԻ) փոխհարաբերությունները, որոնք ժամանակ առ ժամանակ սրվում են։
Այնպես որ PKK-ը խուսափում է ԲԹՋ-ին հարվածներ հասցնելուց և առաջիկայում, ըստ ամենայնի, նույն պատկերը կտիրի ԲԹԷ-ի (TANAP), միգուցե նաև Իրանից եկող գազատարի հարցում (եթե իրանական գազը Թուրքիայի տարածքով ուղարկվի ԵՄ)։ Բացի այդ Թուրքիան քայլեր է ձեռնարկում խոշոր գազապաստարաններ (Թուզ լճի տակ) կառուցելու ուղղությամբ, ինչը նրա համար կնվազեցնի PKK-ի կողմից արտերկրից եկող գազամուղերի հնարավոր նոր պայթեցման հետևանքները։
Այժմ անդրադառնանք PKK-ի կողմից ջրամբարները թիրախավորելուն։ Վերջին շրջանում PKK-ը շարունակ խոչընդոտում էր երկրի հարավ-արևելքում նոր ջրամբարների կառուցումը՝ նռնականետերով հարվածելով դրանց, ականապատելով դեպի ջրամբարներ տանող ճանապարհները, հրկիզելով շինտեխնիկան, առևանգելով շինարարներին և այլն։ PKK-ի թիրախում ամենաշատը գտնվում էին Տիգրիսի վրա կառուցվող խոշորագույն Ըլըսուի հիդրոհանգույցը (հէկը տարեկան արտադրելու է 4,12 մլրդ կվտ/ժամ էլեկտրաէներգիա) և Սիլվանի ջրամբարը, որը լինելու է ոռոգման նշանակությամբ երկրորդ խոշոր ջրամբարը Եփրատի վրայի Աթաթուրքի ջրամբարից հետո։ PKK-ի հակաքայլերի պատճառով Ըլըսուի հիդրոհանգույցի շահագործման ժամկետը քանիցս հետաձգվեց, ինչը մեծ կորուստ է Թուրքիայի տնտեսության համար, որին այդ հիդրոհանգույցը պետք է տարեկան բերի 412 մլն $՝ օրական ավելի քան 1 մլն $։ Թուրքիան արդեն իսկ սկսել է ջրով լցնել այս ջրամբարը, սակայն անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ ջրով լցնելու գործընթացը մի քանի ամսով հետաձգվել է նաև Իրաքի խնդրանքով․ Ըլըսուի ու Սիլվանի ջրամբարների շահագործման հանձնումից հետո Թուրքիան ամբողջովին կվերահսկի նաև Տիգրիսի գետահոսքը (մինչ այս էլ ամբողջովին վերահսկում էր Եփրատի գետահոսքը), ինչը չափազանց դժվարին դրության մեջ կդնի Իրաքին։ Փաստորեն Ըլըսուի ջրամբարի հետաձգման կապակցությամբ կարելի է ասել, որ PKK-ը շահեց ճակատամարտը, բայց տանուլ տվեց պատերազմը։
Ըլըսուի ջրամբարը, ի թիվս այլնի, ունի անվտանգային նշանակություն․ այն ջրի տակ է թողնելու PKK-ի հաղորդակցության ճանապարհները, լեռնային քարանձավները, թաքստոցները, որոնցում նրա զինյալներն են թաքնվում կամ թաքցնում են իրենց զենք-զինամթերքը (12․000-ամյա վաղեմություն և ավելի քան 5000 քարանձավ ունեցող Հասանքեյֆ բնակավայրը նաև այդ նպատակով շուտով կանցնի ջրի տակ)։ Թուրքիան «անվտանգության ջրամբարներ» կառուցում է նաև Իրաքին սահմանակից Հաքքարի ու Շըրնաք նահանգներում, և մեր կարծիքով՝ դա լինելու է Թուրքիայի «ջրային պաշտպանության» առաջին բնագիծը, որը պետք է կանխարգելի Հյուսիսային Իրաքից քուրդ զինյալների մուտքը Թուրքիա։
Ըլըսուի ջրամբարն էլ կդառնա Թուրքիայի «ջրային պաշտպանության» երկրորդ բնագիծ, որը կոչված կլինի կանխելու Հյուսիսային Իրաքից Շըրնաք և Հաքքարի արդեն ներթափանցած քուրդ զինյալների հետագա առաջխաղացումը։ Մեր կարծիքով՝ ԱԶԿ-ը նաև հենց այդ նպատակով է իր ուշադրության կենտրոնում պահում Վանի, Մարդինի ու Դիարբեքիրի նահանգները, նրանցում մեծացնում ԹԶՈՒ-ի ռազմական ներկայությունը․ «Վան-Մարդին-Դիարբեքիր» եռանկյունու վերահսկումը և նրանց միջև ընկած Բաթմանի ու Սիիրթի (Սղերթ) նահանգների տարածքներում Ըլըսուի ջրամբարի (10.4 մլրդ մ3) կառուցումը հնարավորություն կտա մեծապես արգելափակել Հյուսիսային Իրաքից Հաքքարի ու Շըրնաք արդեն իսկ ներթափանցած քուրդ զինյալների մուտքը դեպի Թուրքիայի տարածքի խորքեր։ 2014թ․ ՏԻՄ ընտրություններից առաջ Էրդողանն ԱԶԿ-ի առջև նպատակ էր դրել ամեն գնով հաղթել Դիարբեքիրում, Վանում ու Մարդինում, սակայն դա չհաջողվեց նրան: Նկատենք նաև, որ ջրամբարները քրդաբնակ նահանգներում ջրի տակ են թողնում հարյուրավոր բնակավայրեր՝ այդպիսով նպաստելով ոչ միայն ժողովրդագրական պատկերի փոփոխմանը, այլև PKK-ի զինյալներին զրկելով դրանցում թաքնվելու հնարավորությունից։ Թուրքական կողմը Դերսիմի (Թունջելի) նահանգում էլ կիրառում է այլ մարտավարություն․ ջրամբարներ կառուցելով՝ այն վերածում է «կղզու»՝ զգալիորեն բարդացնելով քուրդ զինյալների ելումուտը։ Եվ, վերջապես, ջրամբարների կառուցումից հետո դրանց մոտ տեղակայվում են ռազմական պահակակետեր, իսկ քուրդ զինյալները չեն կարողանում պայթեցնել գործող ջրամբարները, քանի որ դրանից էապես կտուժեն շրջակա քրդական գյուղերը։
Հիշատակության արժանի է նաև այն հանգամանքը, որ երբ տասնամյակներ առաջ Թուրքիան սկսել էր խոշոր ջրամբարներ կառուցել Եփրատի ու Տիգրիսի գետավազաններում (GAP նախագիծ), PKK-ն այն ժամանակ էլ իրականացնում էր նմանատիպ խափանարար գործունեություն՝ այդ կերպ վանելով պոտենցիալ ներդրողներին։ Իրավիճակը, սակայն, այլ է ներկայումս․ Թուրքիան օժտված է ֆինանսական որոշակի ռեսուրսներով, տեխնոլոգիական առաջընթաց է ապրել, և հենց ինքն է կյանքի կոչում ջրային նորանոր նախագծեր։ Այդպիսով PKK-ը տանուլ է տալիս նաև ջրային բազմաշերտ պայքարում։
Ինչ վերաբերում է PKK-ի կողմից դեպի Իրան գնացող երկաթգիծը պայթեցնելուն և դեպի Իրան գնացող խոշոր բեռնատարները հրկիզելուն, ապա ԱԶԿ-ն այս հարցն էլ է զգալիորեն լուծել՝ Իրանի հետ սահմանին կառուցելով 144 կմ երկարությամբ անվտանգության պատ, որը պետք է խոչընդոտի Իրանից Թուրքիա և հակառակ ուղղությամբ քուրդ զինյալների շարժին, մաքսանենգությանը և Թուրքիա աֆղան փախստականների մուտքին։ Բացի այդ ԹԶՈՒ-ն վերջին շրջանում 7 ռազմական գոտի է հիմնել Թոնդրակ լեռան շուրջ ընկած գերակա բարձունքներում։ Եվ, վերջապես, չի բացառվում, որ շուտով կկառուցվի Թոնդրակի թունելը, որը միմյանց կկապի Աղրը նահանգի Դողուբայազետ և Վան նահանգի Չալդըրան քաղաքները (ձմռանը Թոնդրակի լեռնանցքը դառնում է դժվարանցանելի)։
Ամփոփելով այս բաժինը՝ նշենք, որ վերոնշյալը վկայում է, որ առաջիկայում PKK-ի համար առավել կբարդանա Թուրքիայի տնտեսական խոշոր օբյեկտներին հարվածելը։ Այս համատեքստում ցանկանում ենք վերստին ընդգծել այն, որ PKK-ին ամենաազդեցիկ հարվածը հասցնում է հենց Թուրքիայի «ջրային պատերազմը», որը (խոշոր «լճերի» ի հայտ գալը) բավական բարդացնում է քուրդ զինյալների տեղաշարժերը (լոգիստիկ կապը), քարանձավներում թաքնվելն ու զենք-զինամթերք պահելը։
Արտաքին քաղաքական – Կարծում ենք, որ արտաքին քաղաքական տեսանկյունից PKK-ը նույնպես էական հաջողություններ չունի։ Ընդհակառակը, այսօր Թուրքիայի հարևանները (Իրան, Իրաք, Սիրիա), ուր առկա է քրդական հոծ բնակչություն, մեծապես մտահոգ են քրդերի հնարավոր անջատողական շարժումներից, ինչն էլ միավորում է նրանց։ Դրան, մասնավորապես, ականատես եղանք 2017թ․ աշնանը ՀԻՔԻ-ում անցկացված անկախության հանրաքվեի պարագայում։ Բացի այդ նախկինում Սիրիայի նախագահ Հաֆեզ Ասադը PKK-ին օգտագործում էր որպես հակաքարտ Թուրքիայի կողմից Եփրատի վրա ջրային խոշոր նախագծեր իրականացնելու դեմ, ապա նրան հաջորդած Բաշար Ասադը լավ հարաբերություններ հաստատեց Թուրքիայի հետ («Արաբական գարունը» մեծապես փչացրեց դրանք)։ Բայց եթե ներկայումս Բ․ Ասադը փորձի հետևել իր հոր որդեգրած տակտիկային (աջակցել PKK-ին՝ ընդդեմ Թուրքիայի), ապա Թուրքիան, ի պատասխան, կարող է մեծապես նվազեցնել Եփրատի գետահոսքը և ջրազրկել Սիրիան։ Ստացվում է, որ Սիրիան և Իրաքը ջրային համատեքստում պարզապես «դատապարտված» են Թուրքիայի հետ լավ հարաբերություններ պահպանելուն։ Վերջին տարիներին Թուրքիայի ու Իրանի միջև հարաբերություններում գրանցվել է որոշակի մերձեցում (հիմնականում հակաամերիկանիզմի խորապատկերին), ինչը նույնպես որևէ լավ բան չի խոստանում PKK-ին։
PKK-ը կարող է տարատեսակ օգնություն ստանալ այլ երկրներից, սակայն այստեղ հարցն այն է, որ Թուրքիայի իշխանությունները կարողանում են նման դեպքերում մյուս կողմին հարկադրել դիմելու «կշեռքի նժարների» օգնությանը։ Նկատի ունենք այն, որ կշեռքի նժարներից մեկի վրա դրվում է Թուրքիան, մյուսի վրա՝ PKK-ը, և հասկանալի է, որ բոլոր երկրների (կողմերի) համար թուրքական լծակը շատ ավելի ծանր է (այսինքն, Թուրքիայից ավելի շատ օգուտներ կարող են ստանալ, քան PKK-ից)։ Հետևաբար PKK-ն օտար երկրների (ԱՄՆ, ՌԴ և այլն) կողմից կարող է աջակցություն ստանալ (օգտագործվել) միայն ժամանակավորապես՝ որպես Թուրքիայի վրա ճնշման լծակ, շանտաժի միջոց՝ Թուրքիայից այս կամ այն զիջումը ստանալու համար։ Այն ստանալուց հետո PKK-ը (քրդերը) անորոշ ժամկետով դուրս է մնում ուշադրությունից կամ մոռացության է տրվում։ Միջպետական առևտրա-տնտեսական հարաբերություններն այսօր շատ կարևոր են նաև արտաքին քաղաքական պլանում, և հարևան երկրները տնտեսական ու արտաքին քաղաքական համատեքստում որքան սերտորեն կապված լինեն Թուրքիայի հետ, այնքան նրանք զերծ կմնան PKK-ին աջակցելուց (սա ապացուցվում է նաև ՀԻՔԻ-ի օրինակով)։ Այս ամենին հավելենք, որ ահաբեկչություն երևույթը գնալով ավելի բացասական երանգներ է ստանում աշխարհում, և PKK-ին այս համատեքստում նույնպես հեշտ օրեր չեն սպասվում։
Ներքաղաքական – ԱԶԿ կառավարման տարիներին «PKK-ի անդամ հանդիսանալու», «PKK-ին աջակցելու», «PKK-ի օգտին քարոզչություն կատարելու» և նմանատիպ մեղադրանքներով (պատրվակով) Թուրքիայում ձերբակալվել ու կալանավորվել են տասնյակ հազարավոր քրդեր, այդ թվում` լրագրողներ, փակվել են քրդական թերթեր: Կալանքի տակ հայտնվել են մի շարք քուրդ պատգամավորներ՝ ներառյալ քրդամետ «Ժողովուրդների դեմոկրատիա» կուսակցության (ԺԴԿ) նախկին համանախագահներ Սելահաթթին Դեմիրթաշն ու Ֆիգեն Յուքսեքդաղն ու քուրդ քաղաքապետեր, պաշտոնանկ արված քուրդ քաղաքապետերի փոխարեն իշխանությունները նշանակել են հոգաբարձուներ, օրինակ Վանում, Դիարբեքիրում, Մարդինում (այս եռանկյան կարևորությանն արդեն անդրադարձել ենք)։ Նույն պատճառով փակվել են քրդական տարատեսակ կուսակցություններ, որոնք, սակայն, փյունիկ թռչունի նման, վերակենդանացել են այլ անվան տակ։ Իշխանությունների արձագանքը նորից եղել է նույնը, այժմ էլ գլխատում են ԺԴԿ-ը, և չենք բացառում, որ դատարանի որոշմամբ կկասեցվի նաև այս կուսակցության գործունեությունը, իսկ նրա վերնախավին մի քանի տարով կարգելվի քաղաքականությամբ զբաղվելը։
2019թ․ սեպտեմբերին հոդվածագիր Սառա Աքթաշը գրեց, որ 2009թ․ Քուրդիստանի համայնքների միության (KCK, Թուրքիան այն որակում է որպես PKK-ի քաղաքացիական թև) գործով մեկնարկած գործողությունների ժամանակ կալանքի տակ էր վերցվել 154 քուրդ քաղաքական գործիչ, որոնց դատավարությունը շարունակվեց 8 տարի, և վճիռը կայացվեց 2017թ․ մարտի 28-ին։ Դրա համաձայն՝ 99 մարդ դատապարտվեց 1109 տարի 10 ամիս 22 օր ժամկետով ազատազրկման։ Մարդու իրավունքների միության (İHD) տարեկան զեկույցների համաձայն՝ 2010-2013թթ․ ձերբակալվել է 40․629 և կալանավորվել՝ 8018 մարդ։ 2014թ․ ձերբակալվել է 11․000 մարդ, որոնցից կալանավորվել է 1273-ը։ ԺԴԿ տեղեկատվական կենտրոնի տվյալներով՝ 2015-2017թթ․ ձերբակալվել է 9000, կալանավորվել է 2897 մարդ։ 2017թ․ փետրվարի 7-ից ձերբակալվել է 2016թ․ մայիսի 20-ին պատգամավորությունից զրկված 27 ԺԴԿ-ական պատգամավոր, որոնցից 14-ը կալանավորվել է։ ԺԴԿ իրավական կենտրոնի տվյալներով՝ 2017թ․ փետրվարի 28-ից կալանավորվել է 74 քաղաքապետ, նշանակվել է 83 հոգաբարձու։ Ընդհանրապես 2009թ․ մարտի 29-ի ՏԻՄ ընտրություններից հետո Թուրքիայում քրդերի համար սկսվել է նոր ժամանակաշրջան․ ինտենսիվացվեցին քրդերի դեմ գործողությունները, փակվեց «Դեմոկրատական հասարակարգ» կուսակցությունը (DTP), բազմաթիվ քաղաքական գործիչների արգելվեց զբաղվել քաղաքականությամբ, քրդական կառույցների դեմ հարձակումներ իրականացվեցին, բանտերում ուժեղացվեցին ճնշումներն ու մարդու իրավունքների խախտումները։ Քրդական կողմը դա որակում է որպես քուրդ ժողովրդի նկատմամբ քաղաքական ցեղասպանություն, քաղաքական հեղաշրջում[6]։
Ի՞նչ գնահատական կարելի է տալ այս ամենին։ Թերևս միայն մեկ գնահատական։ PKK-ը դարձել է քրդական քաղաքական շարժման հաջողությունների ամենալուրջ խոչընդոտը, և միաժամանակ, որքան էլ որ պարադոքսալ հնչի, թուրքական իշխանությունների որոշակի հաջողության գրավականը։ Եթե PKK-ը դադարեցնի իր գործունեությունը և ինքնալուծարվի, ապա ԱԶԿ-ի համար չափազանց կբարդանա, եթե չասենք անհնար կդառնա ահաբեկչության դեմ պայքարի պատրվակով նման գործունեություն ծավալելը և այդպիսով քրդական քաղաքական շարժման հաջողությունները զգալիորեն չեզոքացնելը։
Սակայն սա ամենը չէ։ ՄՃԽ-ի զեկույցի համաձայն՝ PKK-ի դեմ պայքարն իր արտացոլումն է գտնում Թուրքիայի ընտրական գործընթացների վրա։ Մասնավորապես, 2014թ․-ից անցկացված 3 խորհրդարանական ու 2 ՏԻՄ ընտրությունների տվյալները վկայում են, որ այն շրջաններում, ուր առավել ինտենսիվ են դրսևորվել ռազմական բախումները, ավելի շատ քվեներ են ստացել ԱԶԿ-ն ու նրա դաշինքի մեջ մտած «Ազգայնական շարժում» կուսակցությունը (ԱՇԿ)։ Եվ, ընդհակառակը, ԱԶԿ-ի ձայների քանակը թե՛ խորհրդարանական, թե՛ ՏԻՄ ընտրություններում նվազել է այն տեղերում, ուր բախումներ չեն գրանցվել։ Կոնֆլիկտային գոտում ԱՇԿ-ի քվեների մեծացումը հնարավոր է դարձել անվտանգության մեծաթիվ աշխատակիցների նշանակմամբ, որոնք սովորաբար տվյալ շրջաններ են ուղարկվում իրենց ընտանիքների հետ․ այդպիսի անձինք ավանդաբար կապված են ազգայնական բնույթի կուսակցությունների հետ։ Ինչ վերաբերում է ԺԴԿ-ին, ապա այստեղ տիրում է հակառակ պատկերը։ Խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ թեժ բախումներով շրջաններում ԺԴԿ-ին աջակցողների թիվը նվազել է, մինչդեռ հարավ-արևելյան նահանգներից դուրս ընկած շրջաններում, ուր չեն գրանցվել բախումներ, ԺԴԿ-ն հիմնականում պահպանել է քվեների իր քանակը։ ՏԻՄ ընտրություններում հարավ-արևելքի այն շրջաններում, որոնց շոշափել է կոնֆլիկտը, ԺԴԿ-ը պահպանել է իր աջակցությունը քաղաքներում, սակայն զգալիորեն պարտվել է գյուղական շրջաններում։ ԺԴԿ-ն իր անհաջողության համար մեղադրում է պետական քաղաքականությանը՝ ուղղված ԺԴԿ-ի համակիրների մասշտաբային ահաբեկմանը։ ԱԶԿ-ն ու ԱՇԿ-ն էլ ընդգծում են, որ նման շրջաններում իրենց քվեների աճը սեփական քաղաքականության հաջողության ցուցիչ է։
Ընդհանուր առմամբ ՄՃԽ-ի զեկույցը վկայում է, որ թեև ԱԶԿ-ը հիմնականում կորցնում է իր աջակցությունը քաղաքաբնակ պահպանողական քրդերի շրջանում (2019թ․ ՏԻՄ ընտրություններ), վերջին 4 տարում նրա և ԱՇԿ-ի քվեները գործնականում չեն փոփոխվել հարավ-արևելյան քրդաբնակ նահանգներում և անգամ աճել են։ ԱԶԿ-ը գիտակցել է PKK-ի դեմ պայքարում իր առավելությունները որպես ընտրական գործընթացի վրա ներազդելու միջոց։ Մյուս կողմից ԺԴԿ-ին աջակցության ցուցիչը նվազել է հարավ-արևելյան գյուղական շրջաններում, որոնք տառապում են կոնֆլիկտից։ ՄՃԽ-ի զեկույցի համաձայն՝ Թուրքիայի կոնֆլիկտային նահանգներն են․
Աղյուսակ 1
Նահանգ
PKK
Անվտանգության ուժեր
Ընդհանուր
Շըրնաք
564
197
761
Հաքքարի
469
258
727
Դիարբեքիր
302
196
498
Մարդին
195
141
336
Թունջելի
230
25
255
Վան
112
45
157
Բիթլիս
92
27
119
Սիիրթ
86
29
115
Բինգյոլ
61
30
91
Աղրը
50
33
83
Ստամբուլ
50
4
46
Կարս
34
7
41
Բաթման
18
21
39
Մուշ
28
7
35
Հաթայ
25
8
33
Իգդիր
4
19
23
Օսմանիե
21
2
23
Անկարա
23
3
20
Էլյազըղ
13
5
18
Ադըյաման
9
8
17
Էրզրում
12
4
16
Էրզինջան
15
0
15
Քայսերի
0
15
15
Շանլըուրֆա
4
8
12
Ադանա
3
6
9
Գիրեսուն
4
4
8
Օրդու
4
3
7
Գյումուշհանե
4
2
6
Մուղլա
6
0
6
Տրապիզոն
0
5
5
Քահրամանմարաշ
1
2
3
Անթալիա
1
1
2
Արտվին
0
1
1
Իզմիր
0
1
1
Բուրսա
1
0
1
Այս համատեքստում հարկ է ներկայացնել վերջին 3 խորհրդարանական ընտրություններում ԱԶԿ-ի, ԱՇԿ-ի ու ԺԴԿ-ի արդյունքները կոնֆլիկտային նահանգներում և ապա դրանք դիտարկել առանձին-առանձին։ Ընտրել ենք այն նահանգները, ուր զոհերի թիվն անցել է 10-ից (չհաշված Ստամբուլի ու Անկարայի նահանգները, ուր ընտրությունների արդյունքների վրա ազդող շատ գործոններ կան)։
Աղյուսակ 2
Նահանգ
07․06․2015
01․11․2015
24․06․2018
ԱԶԿ
ԱՇԿ
ԺԴԿ
ԱԶԿ
ԱՇԿ
ԺԴԿ
ԱԶԿ
ԱՇԿ
ԺԴԿ
Շըրնաք
19.366
5248
188.002
27.148
3082
184.397
42․516
9370
164․184
Հաքքարի
12.478
3544
122.807
19․334
2233
114.906
28.048
5167
98.064
Դիարբեքիր
112.752
8491
636.915
181․456
6520
580․294
182.763
11․981
558.601
Մարդին
72.645
4187
276․920
113.670
3703
260.283
120.854
10․429
235.722
Թունջելի
5631
3131
32.241
6612
1390
28.133
8216
3203
28․510
Վան
95.477
13․318
368.516
149.796
6351
313.177
167․667
16․245
313․017
Բիթլիս
47.788
6035
93.263
67․686
3196
74․536
73.706
6716
69.965
Սիիրթ
40․030
3349
93.513
53.585
2380
82.406
58․760
5314
77․009
Բինգյոլ
61․294
3652
53․519
85․498
2527
38․714
80.222
8502
38.803
Աղրը
37․545
6086
185․506
61․098
3696
146․763
66.624
5800
143.885
Կարս
38․950
20.507
64․315
52.456
17.857
49.334
55.911
10.664
47.052
Բաթման
47․921
2748
191․309
77․809
2166
178․435
72․948
3561
181․841
Մուշ
46․940
3606
137․878
64.599
2709
113.642
61․197
7047
102․725
Հաթայ
312․887
116.602
54․456
381.165
106.563
61.814
340.122
135.667
103.530
Իգդիր
10․293
25.700
53․844
30.260
11.973
49.442
19․466
22.448
41․545
Օսմանիե
108․756
114.990
10․735
137.119
98.737
8979
113․323
98․996
11․210
Էլյազըղ
169.043
66.600
48.704
224.583
44.845
37.693
191.626
47.558
35.460
Ադըյաման
178.282
12.945
69.513
227.154
10.107
47.038
191.079
31.716
53.444
Էրզրում
209.875
94.691
71.740
281.706
58.794
51.205
238.941
80.780
52.151
Էրզինջան
63.916
21.687
7161
76.989
13.632
4736
66.465
27.652
8387
Քայսերի
409.658
217.384
18.070
541.237
149.622
14.425
443.015
187.936
20.742
Շանլըուրֆա
356.537
42.479
293.841
531.554
23.669
232.846
458․246
80․810
251․779
Ընդհանուր
2.458.064
796.980
3.072.768
3.392.514
575.752
2.673.198
3.081.715
817.562
2.637.626
ԱԶԿ – Ներկայացնենք ԱԶԿ-ի ընդհանուր արդյունքները խորհրդարանական ընտրություններում․
Աղյուսակ 3
Ընտրություններ
Քվե
Տոկոս
Մանդատ
07․06․2015
18.867.411
40․87
258
01․11․2015
23.681.926
49․50
317
24․06․2018
21.338.693
42․56
295
ՄՃԽ-ի զեկույցը գալիս է հավաստելու, որ ԱԶԿ-ը 2015թ․ հունիսի 7-ի խորհրդարանական ընտրություններում, երբ Թուրքիայում անդորր էր, կոնֆլիկտային նահանգներում հավաքել է շատ ավելի քիչ քվեներ՝ համեմատած հաջորդ երկու ընտրությունների հետ, երբ երկրում վերսկսվել էին ռազմական գործողությունները։ ԱԶԿ-ն 5 ամսում (2015թ․ հունիս-նոյեմբեր) իր քվեների թիվն ավելացրել է մոտ 5 մլն-ով (9%-ով) և լուծել միակուսակցական կառավարություն ստանալու խնդիրը, որի համար պահանջվում էր 276 (50%+1) մանդատ։ Մինչդեռ հունիսի 7-ի ընտրությունների արդյունքներով ԱԶԿ-ն իր պատմության մեջ առաջին անգամ չէր ստացել միակուսակցական կառավարություն ձևավորելու իրավունք, ինչում «մեծապես մեղավոր» էր ԺԴԿ-ը, որը քրդական քաղաքական շարժման պատմության մեջ առաջին անգամ կարողացավ հաղթահարել 10%-անոց ընտրաշեմը։ Հունիսի 7-ի ընտրությունների արդյունքներով ընդդիմությունը ստացավ քվեների մոտ 60%-ը (292 մանդատ), ինչը եզակի հնարավորություն բացեց նրա առջև, սակայն նա չձևավորեց կոալիցիա, չօգտագործեց իր հնարավորությունը և պատժվեց ժողովրդի կողմից։ Այն, որ ԱԶԿ-ը, հունիսի 7-ի հետ համեմատ, նոյեմբերի 1-ին հասավ նման լուրջ հաջողության, ունի բազում պատճառներ, որոնք վերլուծել ենք մեր նախորդ հոդվածներից մեկում[7]։ Այն ժամանակ ընդգծել էինք, որ ԱԶԿ-ի հաղթաթղթերից մեկը դարձավ ռազմական գործողությունների վերսկսումը, քանի որ եթե հունիսյան և նոյեմբերյան ընտրությունների միջև ընկած ժամանակահատվածում էական փոփոխություններ չգրանցվեին, ապա ընտրությունների արդյունքները նման կլինեին միմյանց։
Աղյուսակ 2-ը վկայում է, որ նոյեմբերի 1-ին ԱԶԿ-ին հաջողվել է կոնֆլիկտային շրջաններում հավաքել գրեթե 1 մլն քվե ավելի, ինչը բավական մեծ արդյունք է։ Ընդ որում, ԱԶԿ-ն այդ քվեները հիմնականում խլել է ԱՇԿ-ից ու ԺԴԿ-ից։ ԱԶԿ-ը նոր ընտրությունների արդյունքներով ստացել է 59 մանդատ ավելի, որոնցից 4-ը խլել է «Ժողովրդա-հանրապետական» կուսակցությունից (ԺՀԿ), 37-ը՝ ԱՇԿ-ից, 18-ը՝ ԺԴԿ-ից։ ԱԶԿ-ն իր պատգամավորների թիվը պահպանել է 33 և ավելացրել է 48 նահանգում և ոչ մի նահանգում հետընթաց չի ունեցել այդ առումով։ Ընդգծենք, որ հունիսի 7-ի ընտրություններից հետո ԱԶԿ-ը որդեգրել էր շատ ավելի ագրեսիվ ու ազգայնական կեցվածք, քան ԱՇԿ-ը։ Դրա հետ կապված՝ թուրք փորձագետ Ումուր Թալուն ընդգծել էր, որ PKK-ի հարցում ԱՇԿ-ը միայն խոսում է, մինչդեռ ԱԶԿ-ն՝ ռմբակոծում։ Իսկ ահա սովորաբար կատարվում է ճիշտ հակառակը, երբ Թուրքիան հայտնվում է ծանր վիճակում, խիստ դիրքերից հանդես եկող ԱՇԿ-ն հայտնվում է շահեկան դիրքերում։ Աղյուսակ 2-ը վկայում է, որ ԱԶԿ-ը կոնֆլիկտային բոլոր նահանգներում ստացել է ավելի շատ քվեներ, քան հունիսի 7-ին։ Եվ թեև հունիսի 24-ի ընտրություններում ԱԶԿ-ը որոշակի նահանջ է ապրել նոյեմբերի 1-ի ընտրությունների համեմատությամբ, այնուամենայնիվ, ԱԶԿ-ը դրանցում ավելի քան 0․5 մլն քվե ավելի է ստացել հունիսի 7-ի ընտրությունների համեմատությամբ։ Այդ նահանջը կարող է պայմանավորված լինել նաև Թուրքիայի ֆինանսա-տնտեսական խնդիրներով։
ԱՇԿ — Ներկայացնենք ԱՇԿ-ի արդյունքները վերջին 3 խորհրդարանական ընտրություններում․
Աղյուսակ 4
ԱՇԿ
Քվե
Տոկոս
Մանդատ
07․06․2015
7.520.006
16․29
80
01․11․2015
5.694.136
11․90
40
24․06․2018
5.565.331
11․10
49
Հունիսի 7-ի համեմատությամբ նոյեմբերի 1-ին ԱՇԿ-ը կորցրեց մանդատների կեսը՝ 40, և դա այն դեպքում, երբ ընդամենը 5 ամիս առաջ դրանց թիվն ավելացրել էր գրեթե 30-ով՝ 2011թ. խորհրդարանական ընտրությունների համեմատ։ ԱՇԿ-ն այս անգամ չհաղթեց որևէ նահանգում և անգամ Օսմանիեում (հաղթել է ԱԶԿ-ն), որը հունիսի 7-ի ընտրություններում միակ նահանգն էր, ուր հաղթել էր ԱՇԿ-ն, և որտեղից սերում է ԱՇԿ նախագահ Դևլեթ Բահչելին։ ԱՇԿ-ը քվեների քանակական անկում է գրանցել Թուրքիայի 81 նահանգից 80-ում, և միայն Արդահանի նահանգում են ավելացել նրա քվեները։ ԱՇԿ-ը, այդպիսով, ստացավ 1.8 մլն քվե պակաս՝ քվեների խոշոր կորուստ կրելով «Ներքին Անատոլիայում», այսպես կոչված Սելջուկյան սուլթանության տարածքում (Նիղդե, Նևշեհիր, Քայսերի, Քըրշեհիր, Թոքաթ, Յոզգաթ, Չորում)։ Կտրուկ աճեց այն նահանգների թիվը (34-ից 57-ի), որոնցում նա չկարողացավ ստանալ գեթ 1 մանդատ։ Եթե ԱՇԿ-ն հինգ ամիս առաջ մեկական մանդատ էր ձեռք բերել հետևյալ 9 նահանգում՝ Բայբուրթ, Գիրեսուն, Քըրըքալե, Գյումուշհանե, Ուշաք, Քըրշեհիր, Նևշեհիր, Բուրդուր, Աքսարայ, ապա նոյեմբերի 1-ին նա մանդատ չստացավ դրանցից որևէ մեկում։
ԱՇԿ-ի այս ձախողման պատճառներին նույնպես անդրադարձել ենք մեր վերոնշյալ հոդվածում։ Աղյուսակ 2-ը վկայում է, որ նոյեմբերի 1-ին ԱՇԿ-ը որոշակի կորուստներ է կրել կոնֆլիկտային շրջաններում՝ հունիսի 7-ի համեմատ, սակայն նկատելի է, որ ԱՇԿ-ը բավական քիչ քվեներ է վաստակում դրանցում։ Բնականաբար, դա կապված է «Քրդական հարցի» (քրդերի) նկատմամբ նրա ունեցած խիստ դիրքորոշման հետ։ Ընդգծենք, որ կոնֆլիկտային ոչ բոլոր շրջաններում են քրդերը կազմում մեծամասնություն, ինչն էլ պայմանավորում է դրանցում ԱՇԿ-ի մեծ թվով քվեներ ստանալը։ Ինչպես ՄՃԽ-ն ընդգծել է, 2015թ․ հուլիսից քրդաբնակ կոնֆլիկտային նահանգներում մեծացել է ԹԶՈՒ-ի ներկայությունը, և հիմնականում հենց դրանով էլ բացատրվում է այն, որ ԱՇԿ-ն ամենակոնֆլիկտային նահանգներում ստանում է որոշակի քանակի քվեներ։ 2018թ․ հունիսի 24-ի ընտրությունների ժամանակ կոնֆլիկտային շրջաններում ԱՇԿ-ի քվեների որոշակի աճը (ավելի քան 240․000) կարող է կապված լինել նրա հետ, որ ԱՇԿ-ը 2018թ․ փետրվարին դաշինքի մեջ էր մտել ԱԶԿ-ի հետ։
ԺԴԿ — Ներկայացնենք ԺԴԿ-ի արդյունքները վերջին 3 խորհրդարանական ընտրություններում․
Աղյուսակ 5
ԺԴԿ
Քվե
Տոկոս
Մանդատ
07․06․2015
6.058.489
13․12
80
01․11․2015
5.148.085
10․76
59
24․06․2018
5.867.302
11․70
67
Փաստորեն նոյեմբերի 1-ի ընտրություններում ԺԴԿ-ը հավաքեց գրեթե 1 մլն քվե պակաս, ինչն էլ նրա պատգամավորների թիվը նվազեցրեց 21-ով։ Եթե հունիսի 7-ին ԺԴԿ-ը հաղթել էր 14, ապա նոյեմբերի 1-ին հաղթել էր 12 նահանգում։ Հունիսի 7-ին ԺԴԿ-ը պատգամավորական մանդատ չէր ստացել 54, իսկ նոյեմբերի 1-ին՝ 59 նահանգում։ ԺԴԿ-ի այս կորուստների պատճառները նույնպես նկարագրել ենք մեր վերոնշյալ հոդվածում՝ դրանց թվում ընդգրկելով քրդաբնակ նահանգներում ռազմական գործողությունների վերսկսման հանգամանքը։ Ներկայացնենք նաև խորհրդարանական վերջին 3 ընտրությունների ժամանակ ԺԴԿ-ի ցուցանիշները կոնֆլիկտային նահանգներում։
Աղյուսակ 2-ը վկայում է, որ ԺԴԿ-ը կոնֆլիկտային շրջանում ամենաշատ քվեները ստացել է հունիսի 7-ի ընտրություններում, երբ այդ նահանգներում տիրում էր հրադադար։ Մինչդեռ բախումներ սկսվելուց հետո ԺԴԿ-ը կորցրեց մոտ 400․000 քվե, ինչը քիչ չէ ոչ մեծաթիվ բնակչությամբ այդ նահանգների համար։ Ստացվում է, որ երկրի արևելյան ու հարավ-արևելյան նահանգներում ռազմական գործողությունների վերսկսումն ու անցկացումը հանգեցնում են ԺԴԿ-ի քվեների քանակի նվազեցմանը։ Ինչո՞ւ։ Ընդգծենք, որ չնայած PKK-ից իրեն հեռու պահելու ԺԴԿ-ի վարքագծին՝ ԱԶԿ-ը, ընդդիմության և քրդերի մի մասը համարում են, որ նա կապված է PKK-ի հետ, համակրում է նրան։ Արդյունքում, քրդերի մի մասը ԺԴԿ-ին նույնպես մեղադրում է 2015թ․ ամռանը ռազմական գործողությունների վերսկսման համար։
Նկատենք, որ 2013-2015թթ․ հրադադարը թե՛ ԹԶՈՒ-ն, թե՛ PKK-ն օգտագործել են սեփական դիրքերն ամրապնդելու, ուժերը վերախմբավորելու համար։ ԹԶՈՒ-ն մեծացրեց իր ռազմական ներկայությունը երկրի հարավ-արևելքում, իսկ PKK-ը 2014թ․-ից սկսեց քաղաքներում ամրանալու գործընթացը, որի շրջանակներում նա կառուցեց բարիկադներ և փորեց փոսեր։ Եվ ահա վերսկսված ռազմական գործողությունները մեծ տհաճություններ պատճառեցին քրդաբնակ շրջանների բնակիչներին, որոնց զգալի մասը հուսահատ վիճակում էր, հայտնվել էր երկու քարի արանքում՝ ԹԶՈՒ և PKK։ Իշխանությունների պնդմամբ՝ պատերազմի տեղափոխումը քրդաբնակ քաղաքներ մեծապես զայրացրեց վերջիններիս բնակիչներին՝ հարկադրելով լքել իրենց տները և խանութները[8]։ Ընդ որում՝ գրանցվել են թուրք զինծառայողների կողմից այդ լքված խանութները թալանելու դեպքեր։ Բացի այդ առևտրականները տուժել են հարևան Սիրիայի ու Իրաքի հետ մոտակա սահմանային անցակետերի փակումից։ Ավերված տների, գույքի և բիզնեսի համար փոխհատուցում տրամադրելու հարցում առաջացել են զգալի խնդիրներ, փոխհատուցումը եղել է անհամաչափ, և անգամ համաչափ փոխհատուցումը չէր կարող փարատել մարդկանց կրած բոլոր տառապանքները։ ՄՃԽ-ն ընդգծում է, որ նման վայրերում որքան մեծանում է գործազուրկների թիվը, այնքան մեծանում է PKK-ի կողմից նրանց հավաքագրելու հավանականությունը։ PKK-ի պնդմամբ էլ ԹԶՈՒ-ի կողմից ծանր սպառազինության կիրառմամբ քաղաքներում մեծ ավերածություններ գործելը, ռազմական գործողության տևականությունը տեղաբնակներին մեծապես տրամադրում է պաշտոնական Անկարայի դեմ։ Այս ամենը ցույց է տալիս, որ թե՛ իշխանությունները, թե՛ PKK-ը փորձում են հօգուտ իրենց մեկնաբանել ստեղծված իրավիճակը։ ՄՃԽ-ի հաղորդմամբ՝ ԹԶՈՒ-ն, քաղաքներում մասշտաբային անհամաչափ ավերածություններ գործելով, ցանկացել է քրդաբնակ քաղաքներում ձերբազատվել նեղ փողոցներից, որոնք քուրդ զինյալների համար նպաստավոր էին քաղաքային պատերազմ մղելու համար։ Մինչդեռ ավերածություններից հետո նախատեսվում է նախկին նեղ փողոցները փոխարինել լայն (9 մ) փողոցներով, ուր բարիկադներ կառուցելը, փոսեր փորելը կլինի ավելի բարդ, իսկ ծանր սպառազինության անցումը՝ ավելի հեշտ[9]։
ՄՃԽ-ի զեկույցի համաձայն՝ հարավ-արևելյան նահանգների բնակիչների համար շարունակում է խնդրահարույց մնալ պարետային ժամերի սահմանումը, քանի որ դրանք տեղաբնակներին հարկադրում են լքել իրենց տները։ Ընդ որում, նրանք չեն իմանում, թե երբ կկարողանան հետ վերադառնալ, թե որքան կպահպանվի պարետային ժամի ռեժիմը՝ մի՞ քանի օր, թե՞ մի քանի ամիս։ ՄՃԽ-ի զրուցակիցներից մեկը հայտարարել է, որ անգամ արտակարգ դրության ռեժիմի (OHAL) սահմանումն ավելի լավ է, քանի որ այդ դեպքում մարդիկ գոնե կարող են հղում կատարել դրան իրենց իրավունքների ոտնահարման ժամանակ։ Նրա խոսքերով՝ պարետային ժամը հավաքական պատիժ է տվյալ շրջանների մարդկանց նկատմամբ, և մարդիկ չգիտեն, թե երբ կչեղարկվի այն։ Այս համատեքստում կվկայակոչենք քրդաբնակ նահանգներում մեր զրուցակիցներից մեկին, ըստ որի՝ ԱԶԿ-ը միտումնավոր նվազեցնում է քրդաբնակ քաղաքների բնակչության թիվը, որպեսզի այդ կերպ քիչ գումար հատկացվի այդ քաղաքների բյուջեին․ ԱԶԿ-ը մտավախություն ունի, որ քուրդ քաղաքապետերը կարող են այդ բյուջեից մաս հատկացնել PKK-ին։
Այսպիսով, ԱԶԿ-ը մեծապես օգտագործում է PKK-ի գործոնը․ ա) քրդերի հանդեպ իրենց դիրքորոշման կոշտացման, բ) քրդական քաղաքական շարժման լուրջ ձեռքբերումները չեզոքացնելու կամ հնարավորինս նվազեցնելու համար։ Եվ պետք է ընդունել, որ դա մեծապես հաջողվում է նրան, և ֆորս-մաժորների բացակայության պարագայում դա կարող է լինել շարունակական։
Ամփոփում ու եզրակացություններ
Ամփոփելով նշենք, որ PKK-ը, թեև 21-րդ դարում ռազմական ու տնտեսական համատեքստում շարունակում է խոշոր ռեսուրսներ խլել Թուրքիայից, այնուամենայնիվ, էական հաջողությունների չի հասել և մեր կարծիքով՝ դարձել է քրդական քաղաքական շարժման ձեռքբերումների ճանապարհին ընկած լուրջ խոչընդոտներից մեկը, եթե ոչ ամենալուրջը։ 21-րդ դարում քրդական քաղաքական շարժումը և մասնավորապես ԺԴԿ-ն աննախադեպ հաջողությունների է հասել՝ 3 անգամ անընդմեջ հաղթահարելով 10%-անոց ընտրաշեմը խորհրդարանական ընտրություններում (նախկինում քրդական որևէ կուսակցություն երբևէ չի կարողացել հաղթահարել ընտրաշեմը)։ Այդպիսով, խորհրդարանում հայտնվել են տասնյակ քուրդ պատգամավորներ, և ԺԴԿ-ը դարձել է 3-րդ խոշոր կուսակցությունը խորհրդարանում։ Դրան զուգահեռ՝ քրդական քաղաքական շարժումը թե՛ 2014թ․, թե՛ 2019թ․ ՏԻՄ ընտրություններում մեծ հաջողություններ է արձանագրել հարավ-արևելյան քրդաբնակ նահանգներում և հատկապես «Վան-Մարդին-Դիարբեքիր» եռանկյունում՝ ստանալով քաղաքապետերի պաշտոնները։ Բացի այդ ինչպես վկայեցին 2019թ․ ՏԻՄ ընտրությունները, քրդերը թեկնածուներ չառաջադրեցին Թուրքիայի խոշոր քաղաքներում և այդպիսով մեծապես նպաստեցին դրանցում ԺՀԿ-ի հաղթանակին ու ԱԶԿ-ի պարտությանը, այդ թվում նաև՝ Ստամբուլում ու Անկարայում։ Այդպիսով, 21-րդ դարում քրդական ընտրական հաղթարշավը դարձել է անկասելի, ինչը հնարավոր է եղել 2 կարևոր գործոնի շնորհիվ․ ա) քրդերի շրջանում ինքնակազմակերպման աճ, բ) քրդական բնակչության կտրուկ աճ[10]։
Ի՞նչ կարող է ԱԶԿ-ը և անձամբ Էրդողանը հակադրել այս ամենին։ Ի՞նչ անել, եթե քրդական կուսակցությունը շարունակ հաղթահարում է ընտրաշեմը, եթե քուրդ թեկնածուները հաղթում են քրդաբնակ կարևոր քաղաքներում։ Ըստ էության՝ միայն մեկ բան․ քուրդ գործիչների նկատմամբ, լինեն կուսակցապետեր, պատգամավորներ, քաղաքապետեր, հանրաճանաչ հասարակական գործիչներ, լրագրողներ և այլք, ներկայացնել «ահաբեկչություն սատարելու» մասին վերոնշյալ մեղադրանքներից մեկը կամ մի քանիսը, նրանց դատապարտել տևական ժամկետներով ազատազրկման, ինչպես նաև մի քանի տարով արգելել զբաղվել քաղաքականությամբ։ Ստացվում է, որ ԱԶԿ-ի համար որոշակի առումով հոգ չէ քրդական քաղաքական շարժման նման հաջողությունները, քանի որ նրա զինանոցում առկա է PKK-ի (ահաբեկչության) գործոնը, որը և գործի է դրվում նաև նման դեպքերում։
Թուրքական իշխանությունները կարողանում են ահաբեկչության դեմ պայքարի շղարշի ներքո դատական ճանապարհով փակել տալ քրդական նորաստեղծ կուսակցությունները, որոնք ստեղծումից հետո արագորեն զգալի հաջողություններ էին արձանագրել։ Եվ պատահական չէ, որ ԱԶԿ-ի թիրախում այժմ էլ ԺԴԿ-ն է, որը նախորդների համեմատ գլխապտույտ հաջողությունների է հասել, և այդ պատճառով ԱԶԿ-ը որոշել է գլխատել այն։ ԱԶԿ-ին դա հիմնականում հաջողվում է շնորհիվ PKK-ի առկայության։ Հավելենք, որ, ինչպես արդեն նշվեց, ձեռներեցությամբ զբաղվող քրդերը, ֆերմերները և ընդհանրապես շարքային քրդերը նույնպես մեծապես տուժում են ԹԶՈՒ-ի ու PKK-ի միջև բախումներից։ Չմոռանանք, որ վերջին տարիներին ԹԶՈՒ-ն ռազմական օպերացիաներ է ձեռնարկել Սիրիայի հյուսիսում և այդպիսով իր ռազմական ներկայությունը հաստատել այնտեղ։ Էրդողանն այդ հարցում էլ օգտվեց PKK-ի գործոնից՝ ընդգծելով, որ Սիրիայի հյուսիսում գործում է PKK-ի սիրիական թևը՝ YPG:
PKK-ը միգուցե որոշակի զսպիչ ուժի դեր ունի քրդերի հանդեպ ԱԶԿ-ի կոշտ քաղաքականությունում։ Եվ, այնուամենայնիվ, եթե մենք կշեռքի նժարներից մեկի վրա դնում ենք 21-րդ դարում քրդական քաղաքական շարժման ձեռքբերումները, իսկ մյուս նժարի վրա՝ 21-րդ դարում PKK-ի ռազմական ձեռքբերումները, ապա մեզ համար առաջին նժարն ակնհայտ գերակշռում է՝ էլ չխոսած նրա մասին, որ երկրորդ նժարի ուղղակի առկայությունը բավական մեծ վնաս է տալիս առաջին նժարին։ Կարծում ենք, որ 2020-ականներին եկել է ժամանակը, որպեսզի PKK-ը կասեցնի իր գործունեությունը, ինքնալուծարվի և ասպարեզը լիովին զիջի քրդական քաղաքական շարժմանը։ Մեզ համար անկասկած է, որ Թուրքիայի քրդերն ունեն հաջողությունների հասնելու անհամեմատ մեծ պոտենցիալ ու հնարավորություններ, եթե զինված պայքարը փոխարինվի ժողովրդավարական ու ժողովրդագրական պայքարով (ընտրական համատեքստում քրդական գործոնի դերը շարունակ աճում է)։
Անկասկած ենք համարում նաև այն, որ եթե մինչև առաջիկա կարևոր ընտրություններ PKK-ը չլքի ասպարեզը, ապա Էրդողանը վերստին կարող է օգտագործել իր այդ խաղաքարտը, թեժացնել PKK-ի դեմ զինված պայքարը երկրի արևելքում ու հարավ-արևելքում։ Եվ ինչպես վկայում են ՄՃԽ-ի զեկույցն ու մեր դիտարկումները, նման պարագայում ԱԶԿ-ը կստանա ավելի շատ քվեներ, իսկ ԺԴԿ-ը՝ ավելի քիչ քվեներ, ինչն էլ կարող է ճակատագրական լինել վերջինիս համար․ ԺԴԿ-ը կարող է չհաղթահարել ընտրաշեմը, և այդ դեպքում ԱԶԿ-ի պատգամավորական մանդատների քանակը շեշտակի կաճի (հաղթողը ստանում է ամեն ինչ, պարտվողը՝ ոչինչ)։ 2023թ․ Թուրքիայում նշանակված են խորհրդարանական ու նախագահական ընտրություններ, ինչպես նաև նշվելու է ԹՀ հիմնադրման 100-ամյակը։ Ակնհայտ է, որ Էրդողանը և ԱԶԿ-ը ծրագրել են ամեն գնով հաղթել դրանցում (ինչի համար ընտրությունները կարող են անցկացվել նաև արտահերթ), որից հետո Էրդողանը կարող է հայտարարել «Նոր Թուրքիայի» ձևավորման մասին՝ ի հակակշիռ ԹՀ հիմնադիր Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի «Հին Թուրքիայի»։ Այդ նպատակին հասնելու կարևոր միջոցներից մեկը, մեր կարծիքով, կդառնա PKK-ի դեմ ռազմական բախումների թեժացումը, ինչն ԱԶԿ-ին հնարավորություն կտա հավելյալ քվեներ խլել ոչ միայն ԺԴԿ-ից, այլև ԱՇԿ-ից և ապահովել սեփական հաղթանակը։ Ստացվում է, որ PKK-ն ընտրական պլանում նույնպես դարձել է Էրդողանի լրջագույն հաղթաթղթերից մեկը, և Թուրքիայի նախագահը հազիվ թե կխորշի այն կիրառելուց առաջիկա կարևոր ընտրություններից առաջ։ Ստացվում է, որ ԱԶԿ-ի համար PKK-ը թե՛ մարտահրավեր է, թե՛ հնարավորություն, բայց, ինչպես վկայում է վերոնշյալը՝ ավելի շատ հնարավորություն է, քան մարտահրավեր։
ՀայկԳաբրիելյան
ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ, թուրքագետ
Յենայի Ֆրիդրիխ Շիլլերի անվան համալսարանի (Գերմանիա) քաղաքագիտության ինստիտուտի ասպիրանտ-հետազոտող
«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)
ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ, թուրքագետ, Յենայի Ֆրիդրիխ Շիլլերի անվան համալսարանի (Գերմանիա) քաղաքագիտության ինստիտուտի ասպիրանտ-հետազոտող Հայկ Գաբրիելյանի հոդվածը.
ԱՄՓՈՓ ԿԵՏԵՐ
Թուրքիան կարողացավ
«Խաղաղության ակունք» գործողության համար «կանաչ լույս» ստանալ թե՛ ԱՄՆ-ից, թե՛ ՌԴ-ից։
Սիրիայի հյուսիս-արևելքում
հաստատվեց Թուրքիայի ռազմական ներկայությունը։
2019թ․ նույնպես դարձավ Սիրիայում Թուրքիայի ձեռքբերումների տարի։
Թուրքիան կարողանում
է ոչ միայն ռազմական գործողություններ իրականացնել Սիրիայի հյուսիսում, այլև դրանք
սկսել իր համար ցանկալի ու խորհրդանշական օրերին։
«Խաղաղության
ակունք» գործողությունն ամրապնդեց տարածաշրջանային գերտերություններ ՌԴ-ի, Թուրքիայի
ու Իրանի դիրքորոշումները։
Հայաստանը պետք
է մի շարք կարևոր դասեր քաղի Սիրիայում Թուրքիայի ռազմական գործողություններից։
Ներածություն
Դեռևս 2014թ․ Սիրիայի քրդերը հայտարարեցին երկրի հյուսիսում՝ Թուրքիայի սահմանին
հարակից շրջաններում, 3 ինքնավար կանտոնի (շրջան) հռչակման մասին։ Խոսքն Աֆրինի, Քոբանիի
ու Ջիզրեի շրջանների մասին է։ Արդեն 2015թ․ Սիրիայի
քրդերն ԱՄՆ գործուն աջակցությամբ տպավորիչ հաջողությունների հասան ԻՊ-ի դեմ պայքարում։
Նախ նրանք 2015թ․ հունիսի 15-ին կարողացան
ԻՊ-ին վտարել Թել Աբյադից, ինչը նրանց հնարավորություն տվեց միավորելու իրենց Քոբանի
և Ջիզրե շրջանները և Եփրատից արևելք ընկած հատվածում լիովին խզել Թուրքիայի ու ԻՊ-ի
միջև կապը։ Դրանից հետո նրանց ուշադրությունը բևեռվեց Եփրատից արևմուտք ընկած հատվածի
վրա։ Այդպիսով 2014թ․ և հատկապես 2015թ․ դարձան Սիրիայի քրդերի ձեռքբերումների տարիներ։
Սակայն 2015թ․ հուլիսի 1-ին (Թալ Աբյադի անկումից կես ամիս անց) Թուրքիայում անցկացված ԱԱԽ նիստի արդյունքներով որոշվեց Սիրիայի քրդերի համար «կարմիր գիծ» սահմանել Եփրատ գետը, որպեսզի նրանք չգետանցեն այն և չշարժվեն դեպի արևմուտք։ Եվ երբ Սիրիայի քրդերը փորձեցին հաղթահարել «կարմիր գիծը», թուրքական ավիացիան ու հրետանին ոչնչացրին նրանց նավակները։ Սիրիայի քրդերը երկար ժամանակ կորցրեցին Եփրատը գետանցելու վրա, և դա ռուս-թուրքական արդեն վատթարացած հարաբերությունների պայմաններում։ Արդյունքում նրանք որոշեցին Եփրատը գետանցել Թուրքիայի սահմանից բավական հարավ ընկած հատվածում, ուր նրանք պաշտպանված կլինեին թուրքական ավիացիայի ու հրետանու հարվածներից։ Սիրիայի քրդերին հաջողվեց 2016թ․ հունիսի 23-ին ԻՊ-ին դուրս մղել Եփրատից արևմուտք ընկած Մանբիջ քաղաքից, սակայն կարելի է ասել, որ այստեղ նրանց հաջողությունները դադարեցին։ Հունիսի 27-ին (ընդամենը 4 օր անց) Կրեմլը հայտարարեց, որ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայյիփ Էրդողանից ստացվել է ներողության մասին նամակ։ Միաժամանակ Թուրքիային հաջողվեց ճնշումներ բանեցնելու, բողոքներ ներկայացնելու շնորհիվ հասնել, որ ԱՄՆ-ը Մանբիջում կանգնեցնի Սիրիայի քրդերի հաղթարշավը։ Արդյունքում Սիրիայի քրդերը չկարողացան Աֆրինի շրջանը միավորել Քոբանիի շրջանի հետ, որով ողջ թուրք-սիրիական սահմանը կանցներ նրանց վերահսկողության ներքո՝ բացառությամբ Հաթայ նահանգի սահմանի։ Փաստորեն, 2016թ․ թուրք-սիրիական սահմանի մեծ մասը գտնվում էր Սիրիայի քրդերի «Ժողովրդական ինքնապաշտպանության ջոկատների» (YPG), ինչպես նաև ԻՊ-ի վերահսկողության ներքո, որոնց երկուսին էլ Թուրքիան համարում էր ահաբեկիչներ։ Վերջիններս Թուրքիայի համար դարձան ոչ միայն մարտահրավեր, այլև հնարավորություն։ Թուրքիան սպասում էր իր ժամին և 2016թ․-ից անցավ հակահարձակման՝ լայնորեն օգտագործելով այդ հնարավորությունը։ Դրանից հետո յուրաքանչյուր տարի անխտիր դարձավ Սիրիայում Թուրքիայի ձեռքբերումների տարի․ 2016թ․ Թուրքիան Ազզազ-Ջարաբլուս գոտում ձեռնարկեց «Եփրատի վահան» ռազմական գործողությունը, 2017թ․ ռազմական դիտակետեր տեղակայեց Իդլիբի նահանգում, 2018թ․ Աֆրինի շրջանում իրականացրեց «Ձիթենու ճյուղ» ռազմական գործողությունը։ 2019թ․ էլ Թուրքիան արդեն Սիրիայի հյուսիս-արևելքում իրականացրեց «Խաղաղության ակունք» ռազմական գործողությունը և իր ռազմական ներկայությունը հաստատեց նաև Եփրատ գետից արևելք ընկած հատվածում։
«Խաղաղության ակունք» ռազմական գործողությունը
Դեռևս 2018թ․ դեկտեմբերի 21-ին Էրդողանը հայտարարեց, որ Թուրքիան
անորոշ ժամանակով հետաձգում է Սիրիայի հյուսիս-արևելքում ռազմական գործողություն ձեռնարկելը,
քանի որ ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը հայտարարել է, որ ամերիկացի զինծառայողները դուրս
են բերվելու Սիրիայից։ Դեկտեմբերի 19-ին Թրամփը հայտարարել էր, որ Սիրիայում ԻՊ-ի դեմ
հաղթանակը կայացած է, և որ միայն դա է եղել պատճառը, որ ամերիկացի զինծառայողները մնացել
են Սիրիայում։ Թրամփի խոսքերով՝ Սիրիայից ամերիկացի զինծառայողների դուրսբերումը տևելու
է 60-100 օր[1]։
2019թ․ հունվարի 14-ին Թրամփը
սպառնաց ավերել Թուրքիայի տնտեսությունը, եթե վերջինս ամերիկացի զինծառայողների հեռանալուց
հետո որոշի հարձակվել Սիրիայի քրդերի վրա։ Դրա հետ մեկտեղ Թրամփը կարևորեց Սիրիայի
քրդերի կողմից Թուրքիային չսադրելը, ինչպես նաև Սիրիայում 20 մղոն (32 կմ) խորությամբ
անվտանգության գոտու ստեղծումը[2]։ Չնայած
Թրամփի տնտեսական այս լուրջ սպառնալիքին՝ նա, ըստ էության, ցույց տվեց, որ համաձայն
է Սիրիայում անվտանգության գոտու ստեղծմանը, ինչին որ տենչում էր Էրդողանը (թուրք-ամերիկյան
տարակարծությունները, թերևս, առնչվել են անվտանգության այդ գոտու ստեղծման դետալներին)։
Հունվարի 23-ին էլ Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր
Պուտինը հայտարարեց, որ ՌԴ-ը պետք է հաշվի առնի Թուրքիայի շահերը սեփական անվտանգության
ապահովման ոլորտում՝ հավելելով, որ 1998թ․ (Ադանայի) համաձայնագրի
իրագործումը համապատասխանում է Թուրքիայի շահերին և կարող է իր ներդրումն ունենալ ահաբեկչության
դեմ պայքարում։ Թրամփի և Պուտինի այս հայտարարությունները ոգևորիչ էին Էրդողանի համար,
ով արդեն հունվարի 25-ին հայտարարեց, որ Թուրքիան կարող է իր ուժերով անվտանգության
գոտի ձևավորել Սիրիայի հյուսիսում՝ Եփրատից արևելք ընկած տարածքում։ Թուրքիայի նախագահն
այդ համատեքստում հիշեցրեց 1998թ․ հոկտեմբերի
20-ին Թուրքիայի ու Սիրիայի միջև կնքված Ադանայի համաձայնագրի մասին, որը (նրա խոսքերով)
Թուրքիային հնարավորություն է տալիս առանց հրավերի անդրսահմանային գործողություններ
կատարել Սիրիայի տարածքում։ Հիշեցնենք, որ WikiLeaks-յան փաստաթղթերի համաձայն՝ թուրքական
բանակին թույլ է տրվել քուրդ զինյալներին հետապնդելիս 5-15 կմ խորանալ Սիրիայի տարածքում
(2010թ․ դեկտեմբերի 21-ին Թուրքիան և Սիրիան ստորագրեցին «Ահաբեկչության
ու ահաբեկչական կազմակերպությունների դեմ համագործակցության մասին» նոր պայմանագիր,
որը նախատեսում էր համատեղ պայքար մղել ահաբեկչության ու ահաբեկչական կազմակերպությունների
դեմ)[3]։
Էրդողանի, ինչպես նաև Թրամփի ու Պուտինի հայտարարություններից
հետո տպավորություն կար, որ Թուրքիան մոտ է Սիրիայի հյուսիս-արևելքում ռազմական գործողություն
իրականացնելուն։ Տվյալ ժամանակ այն չափազանց կարևոր էր Էրդողանի համար՝ հաշվի առնելով,
որ մարտի 31-ին Թուրքիայում անցկացվելու էին ՏԻՄ կարևոր ընտրությունները։ Ելնելով դրանից՝
ակնկալում էինք, որ ռազմական գործողությունը պետք է տեղի ունենար մինչև մարտի 31-ը,
ինչը մեծապես կբարձրացներ Էրդողանի ու նրա կուսակցության՝ իշխող «Արդարություն ու զարգացում»
կուսակցության (ԱԶԿ) իմիջն ընտրազանգվածի շրջանում։ Դա Էրդողանի կողմից քանիցս կիրառված
«ընտրական հնարք» է․ «Ձիթենու ճյուղ» գործողությունը նույնպես
այդ շարքից է։ Մեր նախկին հոդվածներից մեկում[4] կանխատեսել
էինք, որ Սիրիայի հյուսիս-արևելքում Թուրքիայի ռազմական գործողությունը կմեկնարկի փետրվարի
15-ին, քանի որ Էրդողանը սիրում է հարվածներ հասցնել խորհրդանշական օրերին։ Փետրվարի
15-ը հարմար օր էր այն առումով, որ 1925թ․ այդ
օրը կալանավորվել էր քրդական ապստամբության առաջնորդ շեյխ Սայիդը, իսկ 1999թ․ այդ օրը՝ քուրդ առաջնորդ Աբդուլլահ Օջալանը։
Բայց քանի որ ԱՄՆ-ը ձգձգեց իր զինծառայողներին
Սիրիայից դուրս բերելու գործընթացը, տարեսկզբին չկայացավ թուրքական ռազմական գործողությունը։
Էրդողանն էլ Թրամփի տնտեսական սպառնալիքի պայմաններում ռիսկի չդիմեց գնալու այդ քայլին,
քանի որ դրա հետևանքները մեծապես կարող էին վնասել ԱԶԿ-ի իմիջը ՏԻՄ ընտրություններից
առաջ (արդյունքում, թուրքական ռազմական գործողությունը չկայացավ, ԱԶԿ-ն էլ պարտություններ
կրեց երկրի խոշոր քաղաքներում, այդ թվում նաև պաշտոնական մայրաքաղաք Անկարայում, ֆինանսական
մայրաքաղաք Ստամբուլում և զբոսաշրջային մայրաքաղաք Անթալիայում, ինչպես նաև երկրի երրորդ
խոշոր քաղաք Իզմիրում)։
Հետագա ամիսներին Սիրիայի հյուսիս-արևելքում
անվտանգության գոտու ստեղծման շուրջ թուրք-ամերիկյան բանակցությունները շարունակվեցին։
Օգոստոսի 7-ին ԱՄՆ-ն ու Թուրքիան պայմանավորվեցին ստեղծել Սիրիայում համատեղ օպերացիաների
կենտրոն, իսկ օգոստոսի 12-ին Սիրիայից 50 կմ հեռավորության վրա գտնվող Շանլըուրֆա
(Ուրֆա) քաղաք ժամանեց ամերիկացի զինծառայողների առաջին խումբը, որոնք պետք է աշխատեին
տվյալ կառույցում։ Կենտրոնը երկու երկրների կողմից կազմակերպվել էր Սիրիայի հյուսիսում
անվտանգության գոտու ձևավորման պլանի համար, ուր կկարողանային Թուրքիայից վերադառնալ
սիրիացի փախստականները։ Չնայած դրան՝ Անկարան շարունակում էր պնդել, որ ծրագրված անվտանգության
գոտու վերահսկողությունը պետք է իրականացնի բացառապես թուրքական զորքը։ Սեպտեմբերի
24-ին Էրդողանը ՄԱԿ ԳԱ 74-րդ նստաշրջանում ներկայացրեց
այդ գոտու ստեղծման պլանը։ Էրդողանն այն որակեց «խաղաղության միջանցք»՝ հավելելով,
որ նրա երկարությունը կազմելու է 480 կմ, իսկ խորությունը՝ 30 կմ։ Էրդողանի խոսքերով՝
այդ գոտում հնարավոր կլինի տեղավորել 1-2 մլն սիրիացի փախստականի[5]։
Եվ ահա Էրդողանի համար բաղձալի այդ ռազմական
գործողությունը, որը ստացավ «Խաղաղության ակունք» անվանումը, մեկնարկեց դրանից կես
ամիս անց՝ հոկտեմբերի 9-ին։ Ինչո՞ւ համար էր ռազմական գործողությունն անհրաժեշտ Թուրքիային,
նրա նախագահ Էրդողանին։
1․ Թուրքական կողմին, բնականաբար, մտահոգել են
Սիրիական հակամարտության ժամանակ տեղի քրդերի ձեռքբերումները և նա, ինչպես արդեն նշվեց,
2016թ-ից սկսել էր չեզոքացնել այդ ամենը։ Թուրքական կողմին խորապես մտահոգում էր, որ
այդ ձեռքբերումները կարող են ոգևորիչ լինել նաև հենց իր՝ Թուրքիայի քրդերի համար։ Դրա
համար էլ թուրքական կողմը ցանկանում էր Սիրիայի հյուսիս-արևելքում ստեղծել անվտանգության
գոտի, այդ կերպ ա) Սիրիայի քրդերին հեռացնել Թուրքիայի սահմանից, բ) միմյանցից հեռացնել
Սիրիայի ու Թուրքիայի քրդերին։ Այլ կերպ ասած՝ անվտանգության գոտին պետք է սեպի դեր
խաղար նրանց միջև։
2․ Թուրքական կողմը ծրագրել է փոխել տարածաշրջանի
ժողովրդագրական պատկերը։ Արդեն նշվել է, որ Էրդողանը մտադիր է անվտանգության գոտին
բնակեցնել 1-2 մլն փախստականներով։ Խոսքը, բնականաբար, հիմնականում արաբ փախստականների
մասին է, որոնց համար Էրդողանը նաև օբյեկտիվ պատճառներով կարող է դիտարկվել որպես փրկիչ
(քանի որ պատերազմի ժամանակ չի փակել Թուրքիայի դարպասները և այդ մարդկանց հնարավորություն
է ընձեռել փրկվել պատերազմի արհավիրքներից)։ Ստացվում է, որ արաբ և ընդհանրապես ոչ
քուրդ փախստականները նաև «հուսալի պատնեշի կամ վահանի» դեր են կատարելու թուրքական
կողմի համար։ Ավելին, այդչափ փախստականների վերաբնակեցնելը պահանջելու է նոր բնակավայրերի,
բնակատեղիների կառուցում Սիրիայի հյուսիս-արևելքում, և դա մեծապես օգտակար կլինի թուրքական
շինարարական սեկտորի համար՝ հաշվի առնելով Թուրքիայի ֆինանսա-տնտեսական ընթացիկ դժվարությունները։
3․ Թուրքիան այդպիսով ռազմական ներկայություն
կհաստատեր նաև Սիրիայի հյուսիս-արևելքում, և 2019թ․ նույնպես
կարելի կլիներ գրանցել որպես Սիրիայում Թուրքիայի ձեռքբերումների տարի։ Թուրքիան այդպիսով
կմեծացներ հետպատերազմյան Սիրիայում իր ձայնի իրավունքը, ինչպես նաև կստանար հենակետեր
հնարավորության դեպքում Սիրիայի խորքերը ներթափանցելու համար։ Թուրքիան նաև հնարավորություն
կստանար Եփրատից արևելք ընկած հատվածների շուրջ սակարկելու միջոցով ավելի տևական դարձնել
Եփրատի արևմտյան հատվածում իր ձեռքբերումները։ Մեր կարծիքով՝ Եփրատի արևմտյան հատվածը
նրա համար շատ ավելի կարևոր է, քան Եփրատի արևելյան հատվածը, քանի որ Եփրատի արևմտյան
մասը վերահսկելով՝ Թուրքիան անգամ հեռանկարում կարող է արգելափակել Սիրիայի քրդերի
հնարավոր մուտքը դեպի Միջերկրական ծով (թուրքական կողմը վերջին տարիներին շարունակ
կարևորել է Սիրիայի քրդերի համար դեպի ծով ելք չունենալը, քանի որ դա նրանց կախյալ
դրության մեջ կդնի Թուրքիայից)։ Բացի այդ ավելի վաղ չենք բացառել, որ Էրդողանը կարող
է մի օր հանրաքվե կազմակերպել Եփրատից արևմուտք ընկած, թուրքական զորքի վերահսկած տարածքներում,
որոնց բնակիչները (Թուրքիայից բերված) նախ կարող են քվեարկել Սիրիայից անջատվելու,
ապա և Թուրքիայի կազմի մեջ մտնելու օգտին։ Թուրքիայի տարածքային ամբողջականության ընդլայնումը
չափազանց կարևոր է Էրդողանի համար Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր Մուսթաֆա Քեմալ
Աթաթուրքին առնվազն հասնելու տեսանկյունից։
Իսկ ինչո՞ւ «Խաղաղության ակունք» ռազմական
գործողության թեման Էրդողանն արդիականացրեց սեպտեմբերին, և ինչո՞ւ այն մեկնարկեց հենց
հոկտեմբերի 9-ին։ Մեր կարծիքով՝ Էրդողանն անվտանգության գոտու թեման վերստին օրակարգ
բերեց, քանի որ հուլիսից մեկնարկել էին ՌԴ-ից գնված S-400 ԶՀՀ-ների մատակարարումները,
և նա դրանով ցանկանում էր օրակարգից դուրս մղել այդ թեման։ Այսինքն, անվտանգության
գոտու ստեղծման թեման պետք է դառնար առաջնային թեմա և զգալիորեն շեղեր ԱՄՆ-ի ուշադրությունը
S-400 ԶՀՀ-ների գնման գործարքից։ Այստեղ որոշակի նմանություններ ենք նկատում Էրդողանի
ու Պուտինի կիրառած մարտավարություններում․ Ղրիմի
հայտնի դեպքերին (2014թ․) հաջորդել էին Դոնբասի դեպքերը, ապա և Սիրիայում
ռուսական ռազմական միջամտության մեկնարկը, որոնք հաջորդաբար օրակարգից զգալիորեն դուրս
էին մղել նախորդ կարևոր, օրակարգային թեման։ Ընդ որում,
S-400 ԶՀՀ-ների գնումից հետո ԱՄՆ-ի կողմից տնտեսական ազդեցիկ պատժամիջոցների բացակայությունը
կարող էր ոգևորիչ լինել Թուրքիայի համար, որը դա դեռ «չմարսած»՝ անցում կատարեց մի
նոր քայլի։ Տվյալ փուլում «Խաղաղության ակունք» գործողության անցկացման հարցն օրակարգ
բերվեց նաև նրա համար, որ թուրքական կողմը կարողանա այն սկսել հոկտեմբերի 9-ին։ Հիշեցնենք,
որ 1998թ․ հոկտեմբերի 9-ին (21 տարի առաջ) թուրքական կողմի (նաև ռազմական)
սպառնալիքներից հետո Սիրիայի տարածքը հարկադրաբար լքել էր Ա․ Օջալանը։
Նկատենք, որ «Եփրատի վահան» և «Ձիթենու
ճյուղ» ռազմական գործողությունները նույնպես չեն անցկացվել պատահական օրերին։ Ազզազ-Ջերաբլուս
գոտում «Եփրատի վահան» գործողությունը (Fırat Kalkanı Harekatı) մեկնարկել էր 2016թ․ օգոստոսի 24-ին, ինչի կապակցությամբ թուրքական մամուլը գրել էր, թե օսմանների
թոռներն ուղիղ 500 տարի անց վերստին Ջերաբլուսում են. 1516թ. օգոստոսի 24-ին օսմանյան
սուլթան Սելիմ Ահեղի բանակը Մերջիդաբըքի (Մարջդաբիք) ճակատամարտում (Հալեպից 44 կմ
հյուսիս) պարտության էր մատնել Եգիպտոսի մամլուքների բանակը, ինչից հետո օսմանյան պետության կազմում
ընդգրկվեցին Սիրիան, Պաղեստինը, Լիբանանը (Եգիպտոսի նվաճումից հետո Սելիմ Ահեղը դառնում է օսմանյան առաջին
խալիֆ)։ Իսկ ահա Աֆրինի շրջանում «Ձիթենու ճյուղ» ռազմական գործողությունը (Zeytin
DalıHarekatı) մեկնարկել է 2018թ․ հունվարի
20-ին․ 1920թ․ հունվարի 20-ին Մարաշում մեկնարկել է ֆրանսիացիների դեմ «անկախության համար պայքարը», Մարաշի ճակատամարտը, որում տարած հաղթանակի հետո թուրքական
զորքն Անկարայի կառավարության որոշմամբ Մարաշից շարժվել է դեպի Աֆրին «Անատոլիայի անվտանգությունն
ապահովելու» համար (արդյունքում Մարաշը ստացավ Անկախության մեդալ և վերանվանվեց Քահրամանմարաշ,
թարգմանաբար՝ Հերոս Մարաշ)։ «Եփրատի վահան», «Ձիթենու
ճյուղ», «Խաղաղության ակունք» ռազմական գործողությունները վկայում են, որ Թուրքիան
վերջին շրջանում ոչ միայն կարողացել է Սիրիայի հյուսիսում իրականացնել նման ռազմական
գործողություններ, այլև դրանք սկսել իր համար ցանկալի օրերին՝ այդ կերպ հիշեցնելով
և փառաբանելով անցյալի (պատմական) հաղթանակները։ Բացի այդ նկատելի է, որ թուրքական
կողմը տվյալ գործողությունների համար ընտրել է խաղաղասիրական ու պաշտպանական անվանումներ՝
չնայած նրան, որ դրանք իրենց բնույթով հարձակողական գործողություններ են։ Ավելին,
«Խաղաղության ակունքի» անունը (Barış Pınarı Harekatı) որոշակիորեն հիշեցնում է
1974թ․ Կիպրոս կղզու հյուսիսային հատվածում Թուրքիայի իրականացրած
ռազմական գործողությունը՝ Kıbrıs Barış Harekatı (Կիպրոսի խաղաղության գործողություն)։
Այդպիսով, Սիրիայի հյուսիս-արևելքում
մեկնարկեց Թուրքիայի «Խաղաղության ակունք» գործողությունը, որը տևեց 1 շաբաթ և 1 օր։
Կարծում ենք, որ այս գործողության մեկնարկի օրն անակնկալ է եղել ԱՄՆ-ի համար (ինչպես
որ «Եփրատի վահան» գործողության մեկնարկի պարագայում)․ ԱՄՆ-ը,
ընդհանուր առմամբ, «կանաչ լույս» է վառել «Խաղաղության ակունք» գործողության առջև,
սակայն չի իմացել մեկնարկի կոնկրետ օրը։ Այս մասին կարող են վկայել մի շարք հանգամանքներ․ ա) Քոբանին լքող ամերիկացի զինծառայողներն
ավտոմայրուղու վրա հանդիպել են դեպի հյուսիս շարժվող Բ․ Ասադի
բանակի ստորաբաժանումներին, սակայն բախում տեղի չի ունեցել[6], բ)
ամերիկյան օդուժը (F-15E տիպի 2 ինքնաթիռ) Այն Իսայի մոտակայքում ստիպված է եղել ավիահարվածի
միջոցով ոչնչացնել ԱՄՆ հատուկ նշանակության զորքերին պատկանող զինապահեստը, որպեսզի
այն բաժին չընկնի հակամարտող կողմերին[7], գ)
Սիրիայի քրդերը Քամըշլըում նահանջող ամերիկյան ռազմական շարասյան վրա նետել են քարեր,
կարտոֆիլներ և լոլիկներ[8]՝ չնայած
նրան, որ Թրամփի խոսքերով՝ ԱՄՆ-ը Սիրիայի քրդերին չէր խոստացել պաշտպանել 400 տարի[9]։ Ավելին,
կարծում ենք, որ եթե 2014-2015թթ․ չլիներ ԱՄՆ-ի ռազմական
օգնությունը Սիրիայի քրդերին, ապա ԻՊ-ը, անկասկած, կգրավեր Քոբանին և թերևս կշարժվեր
դեպի Քամըշլը, և նույն կարտոֆիլ ու լոլիկ նետողները հազիվ թե ողջ մնացած լինեին։ Այս
ամենը ցույց է տալիս, որ ԱՄՆ-ը չի հասցրել ժամանակին հեռացնել իր զորախումբը Սիրիայի
հյուսիս-արևելքից, և որ դա հարկադրված է եղել անել արդեն հապճեպ՝ թուրքական կողմի հարձակման
պայմաններում։
Իսկ ինչո՞ւ ԱՄՆ-ը «կանաչ
լույս» վառեց «Խաղաղության ակունք» գործողության առջև․ ա)
Թուրքիան ՆԱՏՕ-ի գծով ԱՄՆ-ի դաշնակիցն է, և ԱՄՆ-ը փորձեց որոշակի հագուրդ տալ նրա նկրտումներին՝
ի հաշիվ Սիրիայի քրդերի։ ԱՄՆ-ը քաջ գիտակցում է, որ եթե մի շարք կարևոր հարցերում չընդառաջի
Թուրքիային, ապա նրան այդպիսով ավելի է վանում իրենից և մղում դեպի ՌԴ, բ) Թրամփը, թերևս, կարծեց,
որ Սիրիայի քրդերն այնքան էլ չեն վնասվի, եթե մի փոքր հետ քաշվեն Թուրքիայի սահմանից,
գ) ավելի վաղ Թրամփը հայտարարել էր, որ ամերիկացի զինծառայողները պետք է դուրս բերվեն
Սիրիայից, և թուրքական այս հարձակումը լավ առիթ էր նաև այդ իմաստով, դ) ԶԼՄՆ-ների պնդմամբ՝ թուրքական կողմը կարող
էր շանտաժի ենթարկել Թրամփին՝ այդ համատեքստում օգտագործելով իր հատուկ ծառայությունների
որսած ԱՄՆ-ի նախագահի փեսա և ավագ խորհրդական Ջարեդ Քուշների և սաուդյան գահաժառանգ
արքայազն Մուհամմադ բին Սալմանի հեռախոսային խոսակցությունը, որի ժամանակ Քուշներն
իբրև թե համաձայնել է սաուդցի այլախոհ լրագրող Ջամալ Խաշոկջիի կալանավորմանը (Խաշոկջին
դաժանաբար սպանվել է 2018թ. հոկտեմբերի 2-ին Ստամբուլում Սաուդյան Արաբիայի հյուպատոսությունում)[10], ե)
Էրդողանը քանիցս հայտարարել է, որ եթե Սիրիայի հյուսիս-արևելքում թուրքական ռազմական
գործողության վերաբերյալ ԱՄՆ-ի հետ բանակցություններն արդյունք չտան, ապա Թուրքիան
այդ գործողությունը կսկսի միայնակ։ Կարծում ենք, որ Թրամփը պատրանքներ չի տածել, որ
Թուրքիան ի զորու էր այդ գործողությունը սկսել նաև միայն ՌԴ-ի համաձայնության պայմաններում։
ԱՄՆ-ում, թերևս, վստահ են եղել, որ Թուրքիան այսպես թե այնպես ձեռնարկելու էր այդ ռազմական
գործողությունը, ուստի ավելի նպատակահարմար է համարվել, որ Թուրքիան այդ քայլին գնա
ԱՄՆ-ի կողմից նույնպես «կանաչ լույս» ստանալու պայմաններում։
Իսկ ինչո՞ւ Վ․ Պուտինն էլ «կանաչ լույս» վառեց թուրքական
ռազմական գործողության առջև։ Այստեղ նույնպես կան մի շարք գործոններ։ ա) Պուտինն այդպիսով
ցանկանում էր, որ Սիրիայի քրդերը երես թեքեն, հիասթափվեն ԱՄՆ-ից և իրենց հայացքը հառեն
դեպի ՌԴ։ Ընդ որում, մյուսները պետք է դասեր քաղեին Սիրիայի քրդերի այս օրինակից, որոնք
ԱՄՆ-ից խորապես հիասթափվեցին «Խաղաղության ակունք» գործողության մեկնարկից հետո, բ)
Պուտինը հասկանում էր, որ թուրքական ռազմական գործողության սկսվելուց հետո ԱՄՆ-ից հիասթափված
և Թուրքիայից ահաբեկված Սիրիայի քրդերն ավելի զիջողական դիրքորոշում են որդեգրելու
Բ․ Ասադի հանդեպ, և սկսելու
են իրենց վերահսկած տարածքները հանձնել նրան։ Սիրիայի քրդերն այդպես չվարվեցին Աֆրինի
պարագայում, և ստացվեց, որ արդյունքում այն հանձնեցին Թուրքիային։ Այժմ՝ «Խաղաղության
ակունք» գործողության մեկնարկից հետո, Սիրիայի քրդերը պետք է ընտրություն կատարեին
իրենց համար «չարյաց փոքրագույնի» միջև՝ Ասա՞դ, թե՞ Էրդողան (Ասադն ու Էրդողանը սկսել
էին բաժան-բաժան անել Սիրիայի քրդերի վերահսկած տարածքները)։ Ասադը վայելում է Պուտինի
աջակցությունը, և այդ համատեքստում Պուտինի համար շահավետ է, որ ընդլայնվեն Ասադի վերահսկած
տարածքները, գ) Վերջին շրջանում Պուտինն ու Էրդողանը զգալիորեն մերձեցել են միմյանց
հետ, և Պուտինը նույնպես այնպիսի վիճակում է, որ շարունակ պետք է որոշակի բավարարի
Էրդողանի նկրտումները, դ) «Խաղաղության ակունքը» Պուտինին հնարավորություն տվեց նախաձեռնությունը
վերցնել ձեռքը, ինչպես նաև ռուսական ռազմական ներկայություն ապահովել Եփրատից արևելք
ընկած տարածքներում, ե) Պուտինն այդպիսով ցանկանում էր, որ Ասադն ու Էրդողանը վերսկսեն
շփումները, կարողանան հաշտվել և ընդհանուր ճակատ կազմել ԱՄՆ-ի և նրա հովանավորությունը
վայելած/վայելող Սիրիայի քրդերի նկատմամբ։
«Խաղաղության ակունք»
գործողությունն ավարտվեց նախևառաջ ԱՄՆ-ի[11], ապա
նաև ՌԴ-ի[12]
հետ Թուրքիայի կնքած պայմանագրերով, որոնց համաձայն՝ Սիրիայի քրդերը պետք է Եփրատից
արևելք ընկած հատվածներում հետ քաշվեին թուրքական սահմանից։ Սա հենց այն էր, ինչին
այս փուլում ձգտում էր Էրդողանը։ Բնական է, որ մի կողմից Թուրքիայի համար ցանկալի կլիներ
Սիրիայի քրդերին իր սահմանից հեռացնել՝ ուժգին հարվածներ հասցնելով և այդպիսով նվազեցնելով
նրանց ռազմական հզորությունը, սակայն մյուս կողմից ԱՄՆ-ի ու ՌԴ-ի հետ հրադադարի մասին
կնքած պայմանագրերը թուրքական կողմին հնարավորություն տվեցին զերծ մնալ հավելյալ կորուստներից (Թուրքիայի կորուստները կազմեցին 9 սպանված և մոտ 100 վիրավոր)։
Հոկտեմբերի 20-ին Էրդողանը
հայտարարեց, որ 9 օրվա ընթացքում իրենց հաջողվել է Սիրիայի հյուսիս-արևելքում վերահսկողության
տակ առնել 1500 կմ2[13]։
Ընդ որում՝ թուրքական կողմի հարձակման թիրախում Թալ Աբյադ-Ռաս ալ Այն հատվածն էր, և
պատահական չէ, որ ՌԴ-ի հետ կնքած պայմանագրով Թուրքիան 32 կմ խորությամբ անվտանգության
գոտի ստանում էր հենց այդ շրջանում, և որ այն ամբողջովին պետք է վերահսկեր թուրքական
կողմը։ Մինչդեռ այդ գոտուց արևմուտք և արևելք ընկած շրջաններում անվտանգության գոտու
խորությունը կազմելու էր միայն 10 կմ, և այդ գոտիները Թուրքիան ու ՌԴ-ը վերահսկելու
են համատեղ։ Արդեն նշվել է, որ Թալ Աբյադը նախկինում սեպի դեր էր խաղում Սիրիայի քրդերի
Քոբանի ու Ջիզրե շրջանների միջև, դրա համար էլ թուրքական կողմը ներկայումս նույնպես
մեծապես կարևորում է հենց այդ հատվածը։
Եվ, փաստորեն, թեև Թուրքիան
չստացավ Եփրատից մինչև Իրաքի սահման 444 կմ երկարությամբ և 32 կմ խորությամբ անվտանգության
գոտի, ինչպես որ հայտարարել էր նախապես, այնուամենայնիվ, նա իր համար ամենակարևոր հատվածում
(Թալ Աբյադ — Ռաս ալ Այն) ստացավ այդպիսի խորությամբ անվտանգության գոտի՝ այն էլ լիովին
իր վերահսկողության ներքո, իսկ մնացյալ հատվածներում Սիրիայի քրդերին առնվազն 10 կմ-ով
դուրս մղեց իր սահմանից։ Տվյալ հատվածներում քրդական դրոշները փոխարինվեցին Սիրիայի
դրոշներով, ինչը թուրքական կողմի համար առավել ընդունելի տարբերակ է։ Սակայն Թուրքիայի
հաջողությունները չեն ավարտվում միայն այսքանով․ ՌԴ-ի հետ կնքած համաձայնագրով՝ Սիրիայի քրդերը պետք է դատարկեին
նաև Թել Ռըֆաթն ու Մանբիջը, ինչը նշանակում է, որ Սիրիայի քրդերն ամբողջովին դուրս
են մղվում Եփրատի արևմտյան հատվածից՝ Թուրքիայի սահմանին քիչ թե շատ մոտ ընկած տարածքներից
(արդեն նշվել է, որ մեր կարծիքով՝ Թուրքիայի համար Եփրատի արևմտյան հատվածը շատ ավելի
կարևոր է, քան արևելյան հատվածը)։ Այնպես որ Սոչիում ՌԴ-ի հետ ձեռք բերված համաձայնությունը
գոնե այս փուլում պետք է, որ լիուլի բավարարի թուրքական կողմին, որը ձգտելու է ամրապնդել
այդ համաձայնության արդյունքները։
Ամփոփում և Հայաստանի սերտելիք դասերը
Այսպիսով, մենք տեսնում
ենք, որ 2019թ․ նույնպես բացառություն չկազմեց, այն նույնպես կարելի է որակել
որպես Սիրիայում Թուրքիայի ձեռքբերումների տարի։ Թուրքիան իր ռազմական ներկայությունը
հաստատեց նաև Եփրատի արևելյան հատվածում, ինչն ուժեղացնում է նրա դիրքերը հետպատերազմյան
Սիրիայում և ընդհանրապես տարածաշրջանում։ Թուրքական կողմին հերթական անգամ հաջողվեց
Սիրիայում ռազմական գործողություն իրականացնելու համար ստանալ թե՛ ԱՄՆ-ի, թե՛ ՌԴ-ի
թույլտվությունը, հերթական անգամ հմտորեն օգտվել նրանց տարաձայնություններից սեփական
շահերն առաջ մղելու համար։ Թուրքական կողմին նաև հաջողվեց ԱՄՆ-ին ու ՌԴ-ին ստիպել,
որպեսզի նրանք կշեռքի նժարներից մեկի վրա դնեն հենց Թուրքիան, իսկ մյուս նժարի վրա՝
Սիրիայի քրդերին և տեսնել, թե որ նժարն է ծանրակշիռ, թե ումից ավելի շատ օգուտներ կարող
են ստանալ։ Պատասխանն ավելի քան ակնհայտ է, և դա Թուրքիային լուրջ առավելություններ
տվեց Սիրիայի քրդերի դեմ պայքարում։ Ստացվում է, որ Թուրքիան վերջին տարիներին լուրջ
հաջողություններ գրանցեց այդ պայքարում՝ Սիրիայի քրդերին դուրս մղելով Եփրատի արևմտյան
հատվածից ընդհանրապես, ինչպես նաև Եփրատի արևելյան հատվածում՝ Թուրքիային սահմանամերձ
գոտուց։ Այդ ամենը նշանակում է, որ Թուրքիան հաղթանակ տարավ ոչ միայն Սիրիայի քրդերի,
այլև ԱՄՆ-ի ու ՌԴ-ի նկատմամբ, ընդ որում՝ հենց տվյալ երկրների աջակցությամբ։ Բանն այն
է, որ թուրքական այս 3 ռազմական գործողությունների արդյունքում զգալիորեն սահմանափակվեցին
Սիրիայի քրդերի հաջողությունները և հնարավորությունները։ Դա նշանակում է, որ Սիրիայի
քրդերն առժամանակ զգալիորեն դադարում են տարածաշրջանային գործոն հանդիսանալուց, կորցնում
են նախկին կարևորությունը։ Արդեն նշվել է, որ թե՛ ԱՄՆ-ը, թե՛ ՌԴ-ը Սիրիայի քրդերին
օգտագործել են Թուրքիայի նկատմամբ արդյունավետ ճնշման լծակ/շանտաժի գործիք։ Բայց քանի
որ Սիրիայի քրդերը գնալով կորցնում են իրենց դերը, ԱՄՆ-ն ու ՌԴ-ն առնվազն որոշակի ժամանակ
չեն կարող նախկին արդյունավետությամբ Սիրիայի քրդերին օգտագործել որպես լծակ Թուրքիայի
դեմ, և հենց դա էլ Թուրքիայի հաղթանակն է ԱՄՆ-ի ու ՌԴ-ի նկատմամբ։ Չմոռանանք, որ այս
երկրները «կանաչ լույս» են վառել Սիրիայում թուրքական ներխուժումների առջև և այդպիսով
նպաստել Սիրիայի քրդերի ձեռքբերումները զգալիորեն չեզոքացնելուն և տարածաշրջանում Թուրքիայի
դիրքերն ամրապնդելուն։ Հետագայում Թուրքիան կփորձի հնարավորինս երկար պահել թուրքական
ռազմական ներկայությունը Սիրիայում։ Էրդողանն արդեն հայտարարել է, որ թուրքական ռազմական
ներկայությունը Սիրիայում կպահպանվի այնքան, որքան որ ԱՄՆ-ի, ՌԴ-ի ու Իրանի ռազմական
ներկայությունը (Էրդողանը նաև ուշադրություն
է հրավիրել նրա վրա, որ այդ երկրները ցամաքային սահման չունեն Սիրիայի հետ, մինչդեռ
Թուրքիան Սիրիայի հետ ունի 911 կմ-անոց սահման)[14]։
Իսկ այդ ընթացքում Թուրքիան
կշարունակի զբաղվել փախստականների վերաբնակեցմամբ օկուպացրած տարածքների ժողովրդագրական
պատկերը փոխելու, կրթական ու կրոնական ոլորտներում լուրջ քայլեր ձեռնարկելու քաղաքականությամբ
և պատեհ առիթի դեպքում կփորձի կազմակերպել հանրաքվե։ Չի բացառվում նաև, որ Թուրքիան
կփորձի Սիրիայի հյուսիսում ձևավորել «թուրքմենական պետություն», որը, բնականաբար, վասալական
կախվածության մեջ կլինի իրենից և հետագայում միգուցե կփորձի միանալ Թուրքիային (Ալեքսանդրետի
սանջակի տարածքում ձևավորված Հաթայ պետությունը գոյատևեց միայն 1 տարի՝ 1938-1939թթ․, ապա և համալրեց Թուրքիայի կազմը)։ Թուրքական
մամուլը թուրքմենական պետություն ձևավորելու մտադրության մասին հայտնել էր դեռևս 4
տարի առաջ[15]։
Ներկայումս էլ այդ պլանն առկա է, և Թուրքիան ձգտում է «թյուրքական կամար» ձևավորել
Սիրիայի և նաև Իրաքի հյուսիսում։ Թուրքական կողմի տվյալներով՝ Իրաքում ու Սիրիայում
բնակվում է 11 մլն թուրքմեն (թուրքօման), և որ թուրքմենները կազմում են Սիրիայի բնակչության
22%-ը՝ 4․8 մլն մարդ։ Թուրքիայի հատուկ ծառայությունները ներկայումս զբաղված
են Արևելյան Թուրքեստանից (Չինաստանի Սինձյան նահանգ), Թուրքմենստանից, Ուզբեկստանից,
Տաջիկստանից, Ադրբեջանից, ինչպես նաև Աֆղանստանից մեծ թվով թուրքմեն ընտանիքների ներգաղթի
կազմակերպմամբ։ Այդ աշխատանքներում ներգրավված են նաև Ներգաղթի վարչությունը, Կարմիր
մահիկն ու Աղետների և արտակարգ իրավիճակների կառավարման վարչությունը (AFAD)։
Ընդ որում՝ ծրագրված է թուրքմեններին Սիրիայում տեղավորել Թուրքիայի սահմանից մինչև
5 կմ խորության վրա ընկած տարածքներում, իսկ սիրիացիներին՝ ավելի խորք ընկած սիրիական
տարածքներում[16]։
Այդպիսով, Թուրքիան
կարող է փորձել ստեղծել թուրքմենական պետություն՝ «թյուրքական կամար/աղեղ»։ Բնականաբար,
թուրքական կողմը հասկանում է, որ իրեն հազիվ թե կհաջողվի չափազանց երկար ժամանակ ռազմական
ներկայություն պահպանել Սիրիայի տարածքում, ուստի պլաններ է մշակում Սիրիայից իր ռազմական
ներկայությունը դուրս բերելու պարագայում անելիքների մասին։ Թուրքիան այդպիսով ցանկանում
է թուրքմեններին օգտագործել նաև որպես հուսալի պատնեշ, ինչը միմյանցից կբաժանի Թուրքիայի,
Սիրիայի ու Իրաքի քրդերին։ Թուրքիայի ծրագրած թուրքմենական պետությունը պետք է հակակշռի
ու խոչընդոտի քրդական պետության ստեղծմանը։ Այնպես որ, Թուրքիան ա) փորձելու է հնարավորինս
երկար պահպանել իր ռազմական ներկայությունը Սիրիայում (ինչպես նաև Իրաքում), և բ) Սիրիայից
իր զորքը դուրս բերել միայն այն ժամանակ, երբ զգալի առաջընթաց գրանցած կլինի ժողովրդագրական
(վերաբնակեցման), կրթական, կրոնական, ռազմական, քաղաքական, դիվանագիտական ոլորտներում։
Թուրքիան այդպիսով ձգտելու է Սիրիայից դուրս գալ հնարավորինս պատրաստված՝ իր հետևում
թողնելով «թուրքմենական պատնեշ/կամար», որը սեպի դեր կխաղա Թուրքիայի, Սիրիայի, ինչպես
նաև Իրաքի քրդերի միջև և կկանխարգելի քրդական միացյալ պետության ձևավորումը Սիրիայի
հյուսիս-արևմուտքում ու հյուսիս-արևելքում։
Ինչ վերաբերում է Հայաստանին,
ապա նա պետք է մի շարք կարևոր դասեր քաղի Թուրքիայի ձեռնարկած «Խաղաղության ակունք»,
ինչպես նաև դրանից առաջ ձեռնարկած մյուս երկու ռազմական գործողություններից։ Այդ դասերն
են՝
1․ Հայաստանը պետք է տեսնի, թե ինչպես է 21-րդ
դարում իր ռազմական ներկայությունը հաստատում հարևան երկրներում (Սիրիա, Իրաք)՝ օգտվելով
այդ երկրներում տիրող խառնակ իրավիճակներից և հատկապես նրանից, որ Բ․ Ասադը վերահսկում էր Թուրքիայի հետ սահմանի
միայն աննշան մասը, իսկ Բաղդադի կենտրոնական կառավարությունն ընդհանրապես չէր (չի)
վերահսկում Թուրքիայի հետ սահմանը։ Ընդ որում՝ Թուրքիան իր ռազմական գործողություններն
իրականացնում է առանց այդ երկրների հրավերների՝ ընդգծելով, որ միայն նա չէ, որ վարվել
է այդ կերպ։ Սա այն դեպքը չէ, երբ Թուրքիան իր տարածքում ռազմական գործողություն է
իրականացնում քուրդ (PKK) զինյալների դեմ, որոնք նահանջելիս հատում
են թուրք-սիրիական սահմանը՝ փորձելով հանգրվանել Սիրիայի տարածքում, սակայն թուրք զինվորականները
նրանց հետևից նույնպես հատում են Սիրիայի սահմանը, որի իրավունքը նրանց տալիս է
1998թ․ Ադանայի համաձայնագիրը, ապա և 12 տարի անց (21․12․2010թ․) դրա թարմացված տարբերակը։
2․ Ռուսական, ինչպես նաև ամերիկյան ռազմական
ներկայությունը Սիրիան չազատեց թուրքական կողմի ներխուժումներից։ Դա նշանակում է, որ
այստեղ կարևորը ոչ թե ռուսական կամ ամերիկյան ռազմակայանների առկայությունն է Սիրիայում,
այլ այդ երկրների կողմից թուրքական ներխուժումների առջև «կանաչ լույս» վառելը։ Նույնը
կարող ենք ասել Հայաստանի պարագայում․ եթե
հետագայում ՌԴ որևէ ղեկավարություն «կանաչ լույս» վառի դեպի Հայաստան թուրքական ներխուժման
առջև, ապա ամենակարևոր գործոնը լինելու է հենց դա և ոչ թե Հայաստանում ռուսական ռազմական
ներկայությունը։ Թուրքական հնարավոր ներխուժման թույլտվության պարագայում Հայաստանում
գտնվող ռուս զինծառայողները կարող են լքել Թուրքիայի հետ սահմանային գոտին՝ թուրքական
կողմի հարվածների տակ չընկնելու համար։ Նույն պատկերին ականատես եղանք «Խաղաղության
ակունք» գործողությունից առաջ ԱՄՆ-ի պարագայում, երբ Սիրիայում գտնվող ամերիկացի զինծառայողները
սկսեցին լքել Թուրքիայի հետ սահմանային գոտին՝ թուրքական կողմի հարվածների տակ չընկնելու
համար։ Եվ, ընդհանրապես, ինչպես ցույց է տալիս պատմական փորձը, ՌԴ-ը մի օր կարող է
որոշակի ժամանակով լքել տարածաշրջանը (միգուցե նաև մասնատվել, փլուզվել)։ Հայաստանը
պետք է մշտապես պատրաստ լինի դեպքերի զարգացման նման սցենարների և առաջին հերթին հույսը
դնի հենց իր վրա՝ աստիճանաբար զարգանալով և տարածաշրջանում մեծացնելով սեփական կշիռը
տարբեր ուղղություններով (այդ թվում նաև՝ կովկասյան ու մերձավորարևելյան տարածաշրջաններում
եռակողմ ու քառակողմ մեխանիզմներ ձևավորելով ու զարգացնելով)։
3․ Տարածաշրջանային գերտերություններ ՌԴ-ը, Թուրքիան
ու Իրանը Սիրիայի օրինակով զգալիորեն ապացուցում են իրենց հայտնի դիրքորոշման ճշմարտացիությունը,
ըստ որի՝ տարածաշրջանային խնդիրները՝ ներառյալ Սիրիայի հարցը, պետք է լուծեն հենց տարածաշրջանի
երկրները, որ արտատարածաշրջանային երկրները (ԱՄՆ) անելիք չունեն այստեղ։ Հենց այս հանգամանքն
էլ վերջին շրջանում լրջորեն միավորել է երեք երկրներին, որոնք ձևավորեցին Աստանայի
ձևաչափը և իրենց գործողություններով ցույց տվեցին, որ այն շատ ավելի արդյունավետ է
Արևմուտքի ստեղծած ժնևյան ձևաչափի համեմատ։ Անկասկած է, որ այս երեք երկրներն ԱՄՆ-ի
որոշակի նահանջը Սիրիայից որակում են որպես սեփական հաղթանակ, ինչը կարող է ոգևորել
նրանց և հատկապես ՌԴ-ին ու Թուրքիային, որոնք էլ Սիրիայից (Մերձավոր Արևելքից) հետո
իրենց ուշադրությունը կարող են բևեռել Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի վրա՝ փորձելով
իրենց այդ հաջողությունը կրկնել արդեն այնտեղ։ Թուրքիայի տարատեսակ գործողությունների
նկատմամբ ԱՄՆ-ի կողմից ուժեղ, համաչափ հակազդեցության բացակայությունը միայն կարող
է գրգռել Էրդողանի ախորժակը, և նրա հերթական արկածախնդրությունը կարող է լինել միայն
ժամանակի հարց։
4․ Մենք տեսնում ենք, որ Թուրքիան իր սիրիական
ներխուժումների ժամանակ լայնորեն օգտագործում է ահաբեկչության (ԻՊ, YPG) դեմ պայքարի
շղարշը դրանք քիչ թե շատ արդարացնելու, հիմնավորելու համար։ Որքան էլ որ Թուրքիան լինի
տարածաշրջանային գերտերություն, որքան էլ որ նրա նախագահն ունենա նեոօսմանիստական,
ծավալապաշտական նկրտումներ, հասկանալի է, որ Թուրքիան չէր (չի) կարող առանց որևէ հստակ
առիթի, առանց խելամիտ հիմնավորման ձեռնարկել նման ներխուժումներ։ Օրինակ, միայն այն,
որ Սիրիան ժամանակին մտել է Օսմանյան կայսրության կազմի մեջ, բնականաբար բավարար չէ,
որ Թուրքիան ներխուժի այդ երկիր։ 21-րդ դարում նման քայլեր ձեռնարկելու համար անհրաժեշտ
են համապատասխան հիմնավորումներ, արդարացումներ, և Թուրքիան, ի դեմս ահաբեկչության
դեմ պայքարի, գտել է քիչ թե շատ խելամիտ հիմնավորում (այնպես որ համակարծիք չենք այն
պնդումների հետ, որ եթե ռուս զինծառայողները լքեն Հայաստանը, ապա Թուրքիան անմիջապես
կամ որոշ ժամանակ անց հարձակում է ձեռնարկելու Հայաստանի դեմ)։ Ելնելով սրանից՝ Հայաստանը
պետք է չափազանց զգուշավոր քաղաքականություն վարի, որպեսզի Թուրքիային չընձեռի նման
առիթներ ու հիմնավորումներ։ Դա մասնավորապես վերաբերում է «Քրդական հարցին»․ 2012թ. նոյեմբերի վերջերին Թուրքիայի ՆԳՆ ղեկավար Իդրիս Նաիմ Շահինը
հարևան երկրներին մեղադրեց PKK-ին («Քրդստանի աշխատավորական» կուսակցության) աջակցելու
մեջ. «Մենք տեղյակ ենք, որ Շեմդինլիում և Յուքսեքովայում գրանցված բախումների ժամանակ
վիրավորված PKK-ականները բուժվում են Իրանի հիվանդանոցներում, իսկ Աղրըում (Արարատ)
վիրավորված զինյալները` Հայաստանում»[17]: Ներկայումս թուրքական կողմը մեծ քարոզչություն
է սկսել «Հայաստանն ահաբեկչության, հայը՝ ահաբեկչի» հետ ասոցացնելու ուղղությամբ։ Ընդ
որում, մեր կարծիքով՝ նման մեղադրանքները Հայաստանի համար առավել վտանգավոր են, քան
նրանք, որոնցում Հայաստանը որակվում է որպես «ագրեսոր» ու «օկուպանտ»։ Anadolu պետական
լրատվական գործակալությունը 2019թ․ հոկտեմբերի վերջերին
ծավալուն հոդված էր հրապարակել ASALA-ի գործունեության մասին[18], իսկ
Մ․ Չավուշօղլուն Բաքվում
նույնպես հիշատակել էր ASALA-ի գործունեությունը՝ հիշեցնելով, որ «հայերը նախկինում
էլ կալանավորվել են PKK շարքերից»՝ ընդգծելով, որ «հայերն այսօր էլ Սիրիայում են կռվում
ահաբեկիչների (Սիրիայի քրդերի) շարքերում»[19]։ Այնպես,
որ Հայաստանը մեծ զգուշավորություն պետք է ցուցաբերի «Քրդական հարցում», որպեսզի Թուրքիային
որևէ առիթ չտա նման («ահաբեկչություն սատարելու») մեղադրանքներ հնչեցնելու համար։
5. Հայաստանը պետք է խստապես ուժեղացնի Թուրքիայի հետ սահմանի վերահսկողությունը, ինչը չափազանց կարևոր է Պուտին-Էրդողան մերձեցման համատեքստում։ Նախկինում քանիցս ընդգծել ենք, որ երկու նախագահները շատ հարցերում առաջնորդվում են անձնական շահերով՝ մի կողմ դնելով իրենց երկրների պետական շահերը։ Կան բազում իրավիճակներ, երբ դրանք բավական անտրամաբանական են թվում, եթե խնդրին նայում ենք ՌԴ-Թուրքիա փոխհարաբերությունների տեսանկյունից և բավական տրամաբանական են թվում, եթե խնդրին նայում ենք Պուտին-Էրդողան փոխհարաբերությունների տեսանկյունից։ Այսպիսի պայմաններում Հայաստանը չափազանց մեծ ռիսկի է դիմում Թուրքիայի հետ իր սահմանի վերահսկողությունը ռուսական կողմին (Պուտինին) թողնելով։ Ակնհայտ է, որ եթե Հայաստանն ուժեղացված վերահսկի Թուրքիայի հետ սահմանը, ապա դրանով Թուրքիային կզրկի քուրդ զինյալների ելումուտի վերաբերյալ մեղադրանքներ հնչեցնելուց, և հետևաբար կչեզոքացվի Հայաստան հնարավոր ներխուժման թուրքական առիթ/հիմնավորումը։ Սակայն այստեղ խնդիրը միայն «Քրդական հարցի» օգտագործման հնարավորության մեջ չէ։ Թուրքիայի հետ սահմանի ուժեղացված վերահսկողությունը մեզ անհրաժեշտ է սահմանային տարատեսակ սադրանքներից ձերբազատվելու համար։ Սահմանային սադրանքները նույնպես կարող են նմանատիպ առիթներ ու հիմնավորումներ ծառայել թուրքական կողմի համար։ Հիշեցնենք, որ 2013թ․ հուլիսի 31-ին (Ասոցացման համաձայնագրի շուրջ Հայաստանի ու ԵՄ-ի միջև 3․5 տարվա բանակցությունների ավարտից մեկ շաբաթ էլ չանցած, որը ԵՄ-ը որակել էր որպես գերազանց) սպանվեց Հայաստանի սահմանը հատած թուրք հովիվը։ Դրանից հետո Թուրքիան Վրաստանում իր դեսպանատան միջոցով բողոքի նոտա հղեց Հայաստանին (Թուրքիայի ու Հայաստանի միջև չկան դիվանագիտական հարաբերություններ)։ 35-ամյա Մուստաֆա Ուլքերը, ոչխարների հոտի հետևից գնալով, Հայաստան-Թուրքիա սահմանը հատել էր Կարսի նահանգի Արփաչայ շրջանի կողմից: Ռուս սահմանապահները կրակ էին բացել նրա ուղղությամբ ու սպանել: Դրա հետ կապված՝ Հայաստանում ՌԴ Անվտանգության դաշնային ծառայության սահմանապահ վարչության մամլո քարտուղար Սերգեյ Գրեչինը հայտարարել էր, որ «հուլիսի 31-ին Հայաստան-Թուրքիա սահմանն ապօրինաբար հատած թուրք հովիվը կրակ է արձակել ռուս սահմանապահների ուղղությամբ՝ փորձելով թափանցել ՀՀ տարածք, և ռուս սահմանապահները ստիպված են եղել կրակ արձակել» (հովիվների կողմից իրենց անասուններին հետ բերելու նպատակով սահմանը հատելու դեպքերը, թերևս, բազմազան են): Եվ զարմանալի չէր, որ Թուրքիայի ԱԳՆ-ը դիվանագիտական նոտա հղեց պաշտոնական Երևանին սահմանախախտ հովվին սպանելու համար` հայերին դատապարտելով «անհավասարաչափ ուժ կիրառելու» մեջ: Դրանից հետո ՀՀ ԱԳՆ-ը ֆեյսբուքյան իր էջում տեղադրեց հետևյալ հաղորդագրությունը.
«Օգոստոսի 1-ին ՀՀ ԱԳՆ-ը հայտագրով դիմել է թուրքական կողմին, որտեղ ցավ է արտահայտել դեպքի կապակցությամբ, և հույս հայտնել, որ նմանատիպ դեպքերն ապագայում չեն կրկնվի»[20]։
Թվում է, թե սա սահմանային փոքրիկ միջադեպ է, սակայն Թուրքիան բողոքի նոտա հղեց Հայաստանին՝ մեղադրելով անհավասարաչափ ուժ կիրառելու» մեջ։ Կարծում ենք, որ նման միջադեպերը կարող են կրկնվել նաև հետագայում, ընդ որում՝ ավելի մեծ հաճախականությամբ, և Թուրքիան էլ իր հերթին կարող է մեծապես ուռճացնել դրանք։ Այս համատեքստում հիշատակենք 2010թ․ մայիսի 31-ին գրանցված «Ազատության տորմիղի» միջադեպը, որը շարժվում էր դեպի Իսրայելի կողմից շրջափակման ենթարկված Գազայի հատված։ Միջադեպից հետո Թուրքիայի արտգործնախարար Ահմեթ Դավութօղլուն դա որակեց «թուրքական սեպտեմբերի 11»` միջազգային հանրության ուշադրությունը հրավիրելով այն բանի վրա, որ իր երկրի քաղաքացիները սպանվել են այլ երկրի կանոնավոր բանակի կողմից[21]։ Կարելի է բերել մեկ այլ օրինակ․ 2016թ․ օգոստոսի 20-ին Գազիանթեփում գրանցվեց խոշոր ահաբեկչությունը, որի հետևանքով զոհվեց 59 և վիրավորվեց ավելի քան 90 մարդ։ Թուրքիան ահաբեկչության պատասխանատվությունը դրեց ԻՊ-ի վրա, շահեց միջազգային հանրության կարեկցանքն ու աջակցությունը և արդեն 4 օր անց Սիրիայի հյուսիսում սկսեց «Եփրատի վահան» գործողությունը[22]։ Ելնելով անցյալի այս փորձից՝ մեծապես կարևորում ենք այն, որ հենց Հայաստանը պետք է ամբողջովին իրականացնի Թուրքիայի հետ սահմանի վերահսկողությունը, քանի որ, ինչպես ցույց տվեց թուրք հովվի սպանության օրինակը, հակառակ դեպքում սահմանային միջադեպերի ողջ պատասխանատվությունն ընկնելու է հենց նրա և ոչ թե ՌԴ-ի ուսերին՝ դրանից բխող բոլոր բացասական հետևանքներով։
ՀայկԳաբրիելյան
ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ, թուրքագետ
Յենայի Ֆրիդրիխ Շիլլերի անվան համալսարանի (Գերմանիա) քաղաքագիտության ինստիտուտի ասպիրանտ-հետազոտող
«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)
Դոնալդ Թրամփն ու Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը նոյեմբերի 13-ին կհանդիպեն Վաշինգտոնում: Ավելի վաղ Թուրքիայի նախագահը կասկածի տակ էր դրել այդ հանդիպման կայացումը՝ պայմանավորված ԱՄՆ Կոնգրեսի Ներկայացուցիչների պալատի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման բանաձևի ընդունմամբ:
Նոյեմբերի 13-ի հանդիպման վերաբերյալ վերջնական համաձայնության կողմերը եկել են նոյեմբերի 6-ի հեռախոսազրույցի ժամանակ: Հաղորդվել է, որ քննարկվել են երկկողմ հարաբերություններն ու տարածաշրջանային հարցերը: ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփն իր թվիթերյան էջում է հաղորդել հեռախոսազրույցի մասին՝ նշելով, որ շատ լավ զրույց է ունեցել և Էրդողանին անհամբեր սպասում է Սպիտակ տանը:
Էրդողանը Թրամփին տեղեկացրել է, որ թուրքական ուժերն իսլամական բազմաթիվ գրոհայինների են գերի վերցրել, որոնց թվում են նաև սպանված ահաբեկիչ Ալ Բաղդադիի կինն ու քույրը:
ԱՄՆ և Թուրքիայի ղեկավարները քննարկել են նաև թուրք-սիրիական սահմանին, ահաբեկչության ոչնչացմանն ու քրդերի հետ թշնամանքի կասեցմանն առնչվող հարցեր:
ABD Başkanı @realDonaldTrump ile ikili ilişkilerimizi ve bölgemizdeki meseleleri ele aldığımız verimli bir telefon görüşmesi gerçekleştirdik. Görüşmede terörle mücadele ve ülkelerimiz arasındaki ticari hedefler başta olmak üzere birçok konuda atacağımız adımları değerlendirdik.
Հիշեցնենք, որ նոյեմբերի 6-ին, նախագահների հեռախոսազրույցին զուգահեռ, տեղեկություն էր տարածվել, ըստ որի՝ ԱՄՆ նախագահական ապարատում դեմ են Ցեղասպանության ճանաչման բանաձևի վերջնական ընդունմանը, քանի որ դրանով կվատանան թուրք-ամերիկյան առանց այն էլ լարված հարաբերությունները:
Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ էրդողանի հետ Սիրիայի հարցով բանակցություններից հետո ԱՄՆ փոխնախագահ Մայքլ Փենսն Անկարայում հայտարարեց, որ Թուրքիան 120 ժամով դադարեցնում է Խաղաղության ակունք ռազմագործողությունը Սիրիայի հյուսիս-արևելքում:
Դրանով Քուրդիստանի բանվորական կուսակցության (ՔԲԿ) զինյալներին հնարավորություն է տրվում լքել սահմանամերձ շրջանները: Բայց թուրքական զորքերը չեն պատրաստվում հեռանալ սիրիական հողից:
Մայքլ Փենսն իր խոսքում նշել է անվտանգության գոտու ստեղծման մասին՝ հայտարարելով, որ բանակցությունները կշարունակվեն՝ խաղաղ ճանապարհով հարցի լուծումը գտնելու ուղղությամբ:
ԱՄՆ փոխնախագահը հայտարարել է, որ Վաշինգտոնն Անկարայի նկատմամբ նոր պատժամիջոցներ չի սահմանի, բայց առկա պատժամիջոցները կվերացվեն միայն Սիրիայի խնդրի հետ կապված վերջնական որոշումից հետո:
Սիրիացի փախստականներ
Ամերիկյան ստորաբաժանումները ենթարկվել են թուրքական արկակոծությանը
Թուրքական Խաղաղության ակունք ռազմագործողությունը Սիրիայում մեկնարկեց
ԱՄՆ Սենատը Թուրքիայի դեմ պատժամիջոցների փաթեթ է նախապատրաստում՝ կապված Սիրիայի սահմանամերձ շրջաններում քրդական միավորումների (YPG/PKK) դեմ թուրքական բանակի Խաղաղության ակունք ռազմագործողության հետ:
Փաթեթի հեղինակները հանրապետական սենատորներ Լինդսի Գրեհեմն ու դեմոկրատ սենատոր Քրիս Վան Հոլլենն են: Գրեհեմը նշել է, որ այս հարցում հանրապետականներն ու դեմոկրատները համամիտ են:
I am pleased to have reached a bipartisan agreement with Senator @ChrisVanHollen on severe sanctions against Turkey for their invasion of Syria.
While the Administration refuses to act against Turkey, I expect strong bipartisan support. pic.twitter.com/Ph5fIVt7k3
Փաթեթը, մասնավորապես, նախատեսում է պատժամիջոցներ կիրառել Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի, փոխնախագահ Ֆուադ Օքթայի և մի շարք թուրք նախարարների նկատմամբ:
Հեղինակները նաև առաջարկում են խիստ պատժամիջոցներ սահմանել նաև Թուրքիայի ռազմական և առևտրային ոլորտների նկատմամբ, եթե Անկարան 90 օրյա ժամկետում Սիրիայում ռազմագործողությունները չդադարեցնի:
Բացի այդ, սենատորներն անհրաժեշտ են համարում Թուրքիայի ԶՈւ-ին ինքնաթիռների, տրանսպորտային միջոցների, տեխնիկայի վաճառքի և հետախուզական տեղեկատվության փոխանակման դադարեցումը: Թուրքիան այս առնչությամբ դժգոհություն է արտահայտել:
BARIŞ PINARI կամ Խաղաղության ակունք
Հոկտեմբերի 9-ին Թուրքիան Սիրիայի՝ Եփրատ գետից արևելք ընկած շրջաններում մեկնարկել է լայնածավալ ռազմագործողություններ:
Խաղաղության ակունք (BARIŞ PINARI) անվանումն ստացած գործողությունը, ըստ թուրքական տարբերակի, ուղղված է Թուրքիայի սահմանամերձ հատվածում ահաբեկչական խմբավորումների դեմ, նպատակ ունի ստեղծել անվտանգության գոտի, ուր կամավոր կերպով կվերադառնան միլիոնավոր սիրիացի փախստականներ:
Թուրքական Խաղաղության ակունք ռազմագործողությունը Սիրիայում մեկնարկեց
Ռազմագործողությանը ներգրավված են Թուրքիայի զինուժը և ընդդիմադիր Սիրիական ազգային բանակի ջոկատները: Թուրքիան հարձակումը հիմնավորում է ՄԱԿ-ի կանոնադրության 51-րդ հոդվածով, որը պետություններին իրավունք է տալիս իր ինքնապաշտպանությունն ապահովելու:
Թուրքական իշխանությունները հայտարարել են, որ հարգում են Սիրիայի տարածքային ամբողջականությունն ու միասնությունը, իսկ այս և նախորդ ռազմագործողություններն ուղղված են խաղաղ բնակչության անվտանգության ապահովմանը, Սիրիայի մշակութային և պատմական հուշարձաններին հասցվող վնասի նվազեցմանը:
Սիրիա
Մինչդեռ, արդեն կան լուսանկարներ՝ խաղաղ բնակչության նկատմամբ թուրքական զինուժի կողմից իրականացվող վայրագությունները փաստող, խաղաղ բնակավայրերի ռմբակոծման: Վերջիններիս թվում են նաև հայաբնակ շրջանները, ինչի կապակցությամբ ՀՀ իշխանություններն արդեն արել են հայտարարություն, շուտով կկայանա նաև Կառավարության դռնփակ նիստը՝ Սիրիայում ստեղծված վիճակի վերաբերյալ:
Ինչպես հաղորդել էինք, թուրքական զորքերը հոկտեմբերի 9-ին Սիրիայի հյուսիսում ռազմական գործողություններ են սկսել: Թուրքական կրակի տակ են հայտնվել նաև հայաբնակ տարածքները, ուստի Հայաստանի իշխանությունները հանդես են եկել դատապարտող հայտարարություններով:
Թուրքական օդային հարվածներին հաջորդել են մոտոհրաձգային ստորաբաժանումների գրոհները: Ներգրավված են նաև տանկեր: Թուրքիայի Զինուժն արդեն խորացել է 30 կմ: Հաղորդվում է, քրդական զինված ջոկատները լքել են թուրքական հարձակմանը ենթարկված շրջանները:
ՀՀ ԱԺ պատգամավոր Մխիթար Հայրապետյանը կապ է հաստատել հյուպատոս Արմեն Սարգսյանի հետ՝ իրավիճակի վերաբերյալ տեղեկատվություն ստանալու նպատակով: Նրա խոսքով՝ այս պահին թուրքերը գնդակոծում են Թել Աբյադ քաղաքը, որտեղ 16 հայ ընտանիք կա: Նախատեսվում է շուտով կազմակերպել նրանց տարհանումը: Բացի այդ, Կամիշլին, որտեղ նույնպես մեծաթիվ հայեր կան, կրակի տակ է։
Հայաստանը դատապարտում է Սիրիայի հյուսիս-արևելքում Թուրքիայի կողմից իրականացվող ռազմական ներխուժումը, որը կհանգեցնի տարածաշրջանային անվտանգության հետագա վատթարացման, քաղաքացիական բնակչության շրջանում մարդկային կորուստների, տեղահանվածների մեծ հոսքի և ի վերջո մարդասիրական նոր ճգնաժամի։ Հատկապես մտահոգիչ իրավիճակ է ստեղծվում ազգային և կրոնական փոքրամասնությունների համար:
Այս ռազմական ներխուժումը ստեղծում է նաև ինքնության հիմքով մարդու իրավունքների ծանր և զանգվածային խախտումների անմիջական վտանգ։
Հայաստանը կոչ է անում գործադրել գործուն միջազգային ջանքեր այս ռազմական ներխուժումը դադարեցնելու, զանգվածային վայրագությունները կանխելու և Թուրքիային սահմանակից Սիրիայի բնակչությանը պաշտպանելու ուղղությամբ։
Հայաստանն աջակցում է Սիրիայի միասնությանը և ինքնիշխանությանը և կոչ է անում զերծ մնալ Սիրիայի և նրա ժողովրդի դեմ ռազմական ոտնձգություններից: Հայաստանը կշարունակի տեղում մարդասիրական օգնություն ցուցաբերել բարեկամ Սիրիայի ժողովրդին։
Կառավարության նիստից առաջ հայտարարությամբ հանդես եկավ նաև ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը.
Հայաստանի Հանրապետությունը դատապարտում է Թուրքիայի զինված ուժերի ներխուժումը Սիրիա: Մենք մտահոգված ենք իրավիճակով, որովհետև այդ գործողությունն ավելի կխորացնի մարդասիրական ճգնաժամը:
Կոչ ենք անում միջազգային հանրությանը գործուն միջոցներ ձեռնարկել այդ ապօրինի գործողությունը դադարեցնելու և Թուրքիայի սահմանի երկայնքով Սիրիայի քաղաքացիների, այդ թվում՝ ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները պաշտպանելու ուղղությամբ:
Թուրքիայի ռազմաօդային ուժերը Մագիլ (թրք. Pençe) ռազմագործողության շրջանակներում Իրաքի հյուսիսում ոչնչացրել են Քրդական բանվորական կուսակցությանը պատկանող (թրք.՝ ահաբեկիչներ) 13 օբյեկտ:
Թուրքական աղբյուրներիհաղորդմամբ՝ ռմբակոծված կենտրոնները տեղակայված են եղել Հյուսիսային Իրաքի Զափ, Գարա, Քանդիլ և Ասոս շրջաններում: Ոչնչացվել են ՔԲԿ-ին պատկանող զինապահեստներ և ապաստարաններ:
Սպանվել են քրդական բանվորական կուսակցության յոթ զինյալներ։ 
Քրդական Ազգային ինքնապաշտպանական ջոկատները (YPG) եւ Քրդական բանվորական կուսակցությունը (PKK) Սիրիայի Ռաքքա նահանգում գտնվող Տաբկայի ռազմաբազայից Իրաք են տեղափոխում Բաշար Ասադի վարչակարգին ծառայած ռազմական հին ինքնաթիռները եւ սարքավորումները։ 
